نقش عرف در تحلیل مولفۀ روانی جرم و عوامل زوال مسؤولیت کیفری

نوع مقاله : علمی - پژوهشی

نویسندگان

1 استادیار دانشکده حقوق و علوم سیاسی دانشگاه تهران.

2 کارشناس ارشد حقوق جزا و جرم شناسی دانشگاه تهران.

چکیده

پذیرش اصل قانونی بودن جرم و مجازات در نظام حقوق کیفری ایران، بسیاری را بر آن داشته است تا به اعتبار عرف به‌عنوان یکی از منابع ارشادی حقوق اذعان نمایند. در حالی که بررسی تفصیلی عملکرد عرف در حوزه شناخت مفاهیم قانونی و استنباط از نصوص کیفری، آشکار می نماید که در مقام تشخیص صحیح حکم، توجه و عنایت به عرف، ناگزیر بوده و اغماض از آن، در عمل و نظر از سوی حقوقدان و دادرس میسور نیست.
این نوشتار ضمن انکار ابتنای مولفه روانی پدیده کیفری و فروعات منبعث از آن در بحث از معاذیر و توجیهات کیفری بر سنجه های انتزاعی و خارج از فهم عرف، به ترسیم حوزه های الزامی تبعیت از عرف در این بخش از حقوق کیفری پرداخته است. در این راستا چنانچه به تفضیل خواهد آمد امتناع مقنن از تنقیح بسیاری از مفاهیم متخذ در نصوص کیفری، تعیین و تعیّن خارجی آنها را در ید تبادرات و تفاهمات عرف قرار خواهد داد. افزون بر این کاربست ملاکات عرفی حاصله از بنا و شیوه رفتاری در جامعه در مصداق ‌شناسی و شناخت بسیاری از قیود ذهنی ناظر بر تکوین و یا زوال مسؤولیت کیفری، در نهایت مرجعیت عرف به‌عنوان منبعی الزامی را به اثبات خواهد ‌رساند.

کلیدواژه‌ها


عنوان مقاله [English]

The effect of custom on mental element of crime and factors of criminal responsibility deterioration

نویسندگان [English]

  • Mohsen Borhani 1
  • Atieh Parsaeian 2
چکیده [English]

The principle of Legality leads to the fact that a significant number of
jurisprudents consider Custom as one of the guidance resources. The
analysis of Custom impact on legal concepts and inference of criminal
articles clarifies that custom should be taken into account in correct
understanding of law and it cannot be denied by lawyers and judges in
theory and practice.
This article shows that the mental element of crime and factors of criminal
responsibility deterioration are not based on abstract criterion. It
also determines Custom role on the above mentioned items. Since the
legislator does not define the legal factors of criminal articles, Custom
should come into discussion. Moreover public manners in society are
utilized as a Custom criterion in evaluation of mental factors leading
to criminal behavior. Thus, Custom is considered as a mandatory resource.

کلیدواژه‌ها [English]

  • custom
  • Mental element of crime
  • criminal responsibility
1. آقایی نیا، حسین. «مسؤولیت کیفری ناشی از عملیات ورزشی». مجله دانشکده حقوق و علوم سیاسی 46 (1387): 3-38.
2. ابن فارس، احمد بن زکریا. معجم مقائیس اللغة. قم: دفتر تبلیغات حوزه علمیه قم، 1404 ه‍.ق.
3. ابن منظور، ابوالفضل و جمال الدین محمدبن مکرم. لسان العرب. قم: دارالفکر للطباعه و النشر و التوزیع، 1414ه‍.ق.
4. اردبیلی، محمدعلی. حقوق جزای عمومی. تهران: میزان، 1381.
5. اسدی حلّى، حسن بن یوسف بن مطهر. تذکرة الفقهاء. قم: مؤسسه آل البیت علیهم السلام، 1414 ه‍ ق.
6. اصفهانى، سیّدابوالحسن. وسیلة النجاة. تهران: مؤسسه تنظیم و نشر آثار امام خمینى (قدس سره)، 1422 ه‍ ق.
7. انصاری، مرتضى بن محمد امین. کتاب الطهاره. قم: کنگره جهانى بزرگداشت شیخ اعظم انصارى، 1415 ه‍ ق.
8. بهجت گیلانى فومنى، محمدتقى. استفتاءات. قم: دفتر حضرت آیت الله بهجت، 1428 ه‍ ق.
9. جزایری، سیّدحمید. «قلمرو مصلحت و عدالت در تزاحم احکام و حقوق زنان». فصلنامه مطالعات راهبردی زنان 54 (1390): 57-58.
10. جعفری لنگرودی، محمد جعفر. ترمینولوژی حقوق. تهران: کتابخانه گنج دانش، 1381.
11. جوهری، اسماعیل بن حماد. الصحاح ـ تاج اللغه و صحاح العربیه. قم: دارالعلم للملایین، 1410 ه‍. ق.
12. حر عاملی، محمد بن حسن. وسائل الشیعه. قم: مؤسسه آل البیت علیهم السلام، 1409 ه‍. ق.
13. زرکشی، محمدبن بهادر. البرهان فی علوم  القرآن. بیروت: دارالمعرفه، 1410 ه‍ ق.
14. شهیدی، مهدی. اصول قراردادها و تعهدات. تهران: مجد، 1385.
15. صدوق، محمّد بن على بن بابویه. من لایحضره الفقیه. قم: دفتر انتشارات اسلامى وابسته به جامعه مدرسین حوزه علمیه قم،1413 ه‍ ق.
16. طاهرى، حبیب الله. حقوق مدنى. قم: دفتر انتشارات اسلامى وابسته به جامعه مدرسین حوزه علمیة قم، 1418 ه‍ ق.
17. محقق داماد، سیّدمصطفى. قواعد فقه. تهران: مرکز نشر علوم اسلامى، 1406 ه‍ ق.
18. مرعشى نجفى، سیّدشهاب الدین. منهاج المؤمنین. قم: کتابخانه آیت الله مرعشى نجفى، 1406 ه‍ ق.
19. مظفر، محمدرضا. اصول الفقه. قم: بوستان کتاب، 1390.
20. موسوى خمینى، سیّدروح اللّه. نجاه العباد. تهران: مؤسسه تنظیم و نشر آثار امام خمینى (قدس سره)، 1422 ه‍ ق.
21. موسوى خمینى، سیّدروح اللّه. توضیح المسائل. قم: دفتر انتشارات اسلامى وابسته به جامعه مدرسین حوزه علمیه قم، 1424 ه‍ ق.
22. موسوى خمینی، روح الله. تحریرالوسیله. قم: دارالعلم، 1379.
23. موسوى خویى، سیّدابوالقاسم. صراط النجاة. قم: مکتب نشر المنتخب، 1416 ه‍ ق.
24. موسوى خویی، سیّدابوالقاسم. التنقیح فی شرح العروة الوثقى. تقریر میرزا علی غروی تبریزی. قم: لطفی، 1418ه‍ ق.
25. موسوی قزوینی، علی. تعلیقه علی معالم الاصول. قم: دفتر انتشارات اسلامی، 1389.
26. نجفى، محمدحسن. جواهر الکلام فی شرح شرائع الاسلام. بیروت: دارإحیاء التراث العربی، 1404 ه‍ ق.
27. نراقى، مولى احمد بن محمد مهدى. مستند الشیعه فی أحکام الشریعه. قم: مؤسسه آل البیت علیهم السلام، 1415 ه‍ ق.
28. ولیدی، محمدصالح. حقوق جزای عمومی. تهران: داد، 1373.
29. هاشمی، محمود. فرهنگ فقه مطابق مذهب اهل بیت. قم: مؤسسه دایرة المعارف فقه اسلامى بر مذهب اهل بیت علیهم السلام، 1426