تحلیل جرم‌شناختی عوامل بزهکاری اطفال و نوجوانان شهرستان ارومیه در بازه زمانی 1390-1394

مسأله بزهکاری اطفال و نوجوانان، ازجمله مسائل بغرنج اجتماعی است که دنیای امروز را به خود مشغول داشته است. بیش از یک قرن پیش، یعنی از اواخر قرن نوزدهم، ارتکاب جرم و جنایت از ناحیه کودکان و نوجوانان، در کشورهای بزرگ صنعتی جلب توجه نموده است. از آن هنگام تاکنون در ممالک مترقی جهان اکثریت محققین، جامعه شناسان، جرم شناسان، روان شناسان، روان پزشکان و متخصصین تعلیم و تربیت برای یافتن راه حلی جهت جلوگیری از بروز تبهکاری در میان جوانان و نوجوانان جهان در تکاپو بوده اند. در حال حاضر، در مطبوعات اکثر کشورهای جهان مسأله بزهکاری خردسالان و لزوم پیشگیری از آن به صورت بحث روز در آمده است.¹

پاسخ به این سؤال که علت بزهکاری کودکان و نوجوانان چیست؟ همواره توجه متخصصان علوم مختلف، مثل روان شناسی، جامعه شناسی و جرم شناسی را به خود جلب کرده است؛ به گونه ای که همه ساله در سطح بین المللی، همایش هایی به منظور تبیین چرایی این مسأله تشکیل شده است و می شود که این نشانه اهمیت مسأله بزهکاری اطفال برای جهانیان است.² تعدادی از صاحب نظران معتقدند عامل اصلی بزهکاری اطفال، سیاست های تربیتی غلط خانواده ها و عدم کنترل ایشان توسط خانواده هاست.³ عده ای دیگر معتقدند عامل اصلی بزهکاری، محرومیت عاطفی است^.4 از نظر عده ای دیگر ملکه دلایل بزهکاری، فقر اقتصادی است.⁵ از نظر عده ای دیگر، عامل اصلی بزهکاری اطفال و نوجوانان، فقدان طرح های فرهنگی ـ آموزشی پیشگیرانه در خانواده، مدرسه و سطح کلان جامعه است.⁶ آنچه مسلم است اینکه نتایج کلیه تحقیقات در این حوزه نسبی است و خلاف آنها قابل اثبات است. مؤید و شاهد مثال آن، وجود بزهکاری در اکثر کشورهای جهان است که خیلی از این کشورها تقریباً تمامی فاکتورهای لازم و کافی را برای زندگی متعارف دارند، اما باز هم مسأله بزهکاری و ارتکاب جرم توسط افراد اعم از خردسال و بزرگسال مطرح است.⁷

پیشگیری از بزهکاری اطفال نیز مسأله بسیار مهمی است که امروزه هم مورد امعان نظر نظام های حقوق داخلی و هم مراجع و اسناد بین المللی واقع شده است. اصولاً به موازات الگوی کیفری، از الگوهای غیرکیفری هم برای تعریف راهبرد در امر مبارزه با بزهکاری اطفال و نوجوانان نام برده می شود. این دو الگو هر کدام کارایی و محدودیت خود را دارند. یادآوری این نکته ضروری است که خصوصیات مجازات ها جوهر ذاتی آنها را تشکیل می دهند و از اهداف آنها باید تفکیک شوند، هر چند در برخی موارد ممکن است اختلاط اهداف و خصوصیات به وجود آید.⁸ امروزه در اکثر نظام های حقوقی به جد بر مشارکت فعال جامعه مدنی در فرآیند عدالت کیفری صغار در جهت ترمیم آثار جرم ارتکابی و نیز اتخاذ واکنش های جانشین مجازات نسبت به بزهکاران خردسال تأکید می شود و در مسیر تحقق بخشیدن به مبانی عدالت ترمیمی می باشند.

کودکان و نوجوانان ممکن است بزه دیده یک جرم واقع شوند . آمار مربوط به قربانیان جرم به ما در شناخت ماهیت بزه دیدگی کودکان و نوجوانان کمک می کند . آمار نشان می دهد که کودکان و نوجوانان بیشتر قربانی مجرمین بزرگسال واقع می شوند. یکی از طبقاتی که اساس آن را ضعف و ناتوانی قربانیان تشکیل می دهد، کودکان و نوجوانان هستند که تحت عنوان بزه دیده شناسی نوجوانان مورد توجه قرار می گیرد . بزه دیده هم به مفهوم قربانی مستقیم جرم و هم به مفهوم قربانی سوءاستفاده از قدرت است.⁹ بزه دیده شدن در میان برخی افراد نسبت به دیگران بیشتر است؛ از آن جمله کودکان و زنان . مجاورت و نزدیکی بزهکار و بزه دیده نیز احتمال بزه دیده شدن افراد را افزایش می دهد . ممکن است افراد به طور اتفاقی بزه دیده شوند؛ این امر اغلب در بین نوجوانان روی می دهد . همچنین نوجوانان بیشترین قربانیان را تشکیل می دهند، چون بیشتر وقت خود را در خارج از محیط خانواده می گذرانند.¹⁰

مطالعۀ بزهکاری کودکان و نوجوانان هنگامی اهمیت می یابد که به ماهیت پویای نوجوانی و فشارهای موجود در جامعه بر نوجوانان توجه کنیم . مواد مخدر، تضاد اجتماعی، گسست خانوادگی، فقر و جنگ و ... همگی از جمعیت نوجوان قربانی می گیرند.¹¹ این تحقیق به دنبال تحلیل جرم شناختی علل بزهکاری اطفال و نوجوانان در شهرستان ارومیه است تا بتواند علل بزهکاری را شناسایی و راهکارهای مناسب در زمینه پیشگیری از بزهکاری ارائه نماید .

۱- مبانی نظری پژوهش

«بزهکاری به مثابه رفتار انسانی، عکس العمل فردی است که دارای ساختار فیزیکی مشخص و شرایط روانی و روحی خاصی بوده است و ضمن تأثیرپذیری از آنها به عنوان یک موجود اجتماعی از عوامل محیطی و خارجی نیز متأثر می گردد. این اثرپذیری و اثرگذاری بی شک به نسبت اشخاص مختلف فرق می کند. کودکان و نوجوانان در این رابطه بیش از افراد بزرگسال تحت تأثیر این عوامل قرار می گیرند و رفتارهای آنان به تبعیت علل و انگیزه های جسمی و روانی و اجتماعی متحول و متأثر می شوند. عوامل فوق، حسب مورد می تواند اثرات گوناگونی بر اطفال بگذارد و موجب بروز عکس العمل های متفاوت گردد. در انگیزه شناسی جنایی که یکی از مهم ترین محورهای مطالعاتی علم جرم شناسی می باشد، رابطه بین عوامل فردی و اجتماعی با بزهکاری ثابت و مسلم است. در نهایت نقش هر عامل یا علت در افراد متفاوت بوده و با توجه به سن، جنس، محل سکونت، خانواده و غیره تأثیرات مختلفی از خود به جای می گذارند. بروز یک نابهنجاری گاهی می تواند متأثر از یکی از سه عامل جسمی، روانی، محیطی باشد. اهمیت نقش و جایگاه عوامل سه گانه در پدیده بزهکاری و میزان تأثیرگذاری آنها از موضوعات مهم علم جرم شناسی می باشد؛ اما تاکنون دانشمندان رشته های مختلف نتوانسته اند بر اثرگذاری و نقش این عوامل بر روند پدیده بزهکاری به صورت متفق به نتیجه برسند. هر گروه از دانشمندان، حسب دیدگاه علمی خود به دفاع از یکی از عوامل و انگیزه های فوق می پردازند. بررسی اطفال بزهکار در جوامع مختلف نشان داده است که شخصیت و موجودیت کودکان متأثر از عوامل مختلف جسمی، روانی و محیطی است و در اکثر اوقات هماهنگی و همکاری علل مختلف موجب و موجد بروز رفتارهای ضد ارزشی است؛ بنابراین نمی توان با تکیه بر نقش یکی از علل به اهمیت سایر علل بی توجه بود.»¹² عوامل گوناگونی در بروز بزهکاری اطفال و نوجوانان مؤثر است و مسائل گوناگونی بر کم و کیف آن تأثیر مستقیم و غیرمستقیم دارند و تنها نمی توان علت خاص و واحدی را برای آن در نظر گرفت. عوامل مختلفی نظیر عوامل اجتماعی، اقتصادی، فیزیولوژیکی و ... در کنار هم باعث می شوند که بزهکاری در نوجوانان و اطفال به منصۀ ظهور برسد.

جرایم ارتکابی اطفال در واقع مجموعه اعمالی است که به وسیله قانون پیش بینی می شود و برای آنها مجازات تعیین شده است. این تعریف دربرگیرنده تمام اعمال مجرمانه اطفال همانند بزرگسالان خواهد بود؛ البته ترسیم یک طبقه بندی فراگیر در خصوص کل بزهکاری اطفال کار آسانی نیست، مع الوصف جرایم کودکان در چهار گروه جای می گیرند: گروه اول جرایم علیه اموال مانند سرقت و تخریب که شاید بتوان گفت صفت ممیزه بزهکاری اطفال، ارتکاب جرایم علیه اموال باشد؛ گروه دوم جرایم علیه اشخاص که جرایم قتل و ضرب و جرح دو بزه شاخص در این گروه هستند؛ گروه سوم جرایم علیه عفت و اخلاق عمومی و گروه چهارم اعتیاد و قاچاق مواد مخدر. دیگر جرایم مهم اطفال که در قالب عنوان جرایم مختلف یا سایر جرایم که از لحاظ آماری نیز قابل اهمیت می باشند جرایم ولگردی و تکدی و جرایم ارتکاب یافته در فضای مجازی می باشند.

نوع جرایم ارتکابی اطفال و نوجوانان بنا به علل، انگیزه و کیفیت اعمال ارتکابی با بزرگسالان متفاوت می باشد . معمولاً اطفال به صورت اتفاقی مرتکب بزه می شوند و بزهکاری آنان در مقایسه با بزرگسالان از پیچیدگی کمتر و سادگی بیشتری برخوردار است، اطفال اغلب جرایم را به صورت گروهی و گاهی با تشکیل باندهای متفاوت مرتکب می شوند، در صورتی که بزرگسالان غالباً به صورت انفرادی مرتکب اعمال بزهکارانه می شوند.¹³ بنا بر شهادت آمار و ارقام، شایع ترین جرم نزد نوجوانان اشکال مختلف سرقت است . سرقت از مغازه ها، جیب بری و کیف زنی از رایج ترین اشکال سرقت نزد نوجوانان بزهکار است . سرقت وسایل نقلیه ازجمله دوچرخه، موتور و ماشین در بین نوجوانانی که آرزوی داشتن این وسایل را دارند، صورت های دیگر سرقت ارتکابی اطفال و نوجوانان محسوب می شود.¹⁴

سرکشی و خشونت نیز ازجمله شایع ترین شکل بزهکاری در نزد نوجوانان است. این رفتار در عین حال ریشه و سبب بسیاری از جرایم ارتکابی نوجوانان نیز محسوب می شود.¹⁵ مطالعات نشان می دهد که کودکانی که اعمال خشونت بار انجام می دهند، اصولاً از گروه های در معرض خطر می باشند و به احتمال قوی تر آنها به عنوان اطفال بزهکار رشد می نمایند و همان مجرمان بزرگسال می شوند . خشونت یک پدیده و واقعه ای است که با نرخ بالا در کشورهای در حال توسعه گسترش می یابد و تنها به عنوان یک پدیده شهری نیست، بلکه در مناطق روستایی نیز مشاهده می گردد . ازجمله عوامل مؤثر در خشونت عبارت است از مصرف مواد مخدر و به ویژه مصرف مشروبات الکلی که قدرت بازدارندگی در فرد را نه تنها کاهش می دهد، بلکه موجب ایجاد یک احساس قدرت کاذب در فرد خواهد شد.¹⁶

کودکان و نوجوانان در حال خشم و غضب برای انتقام کشیدن حد و مرزی قائل نیستند و عواقب وخیم اعمال خود را درک نمی کنند و به واسطه قدرت جسمی و چالاکی، نزاع عادی بین آنان اغلب منجر به نقص عضو و حتی قتل می شود. به نظر می رسد که «سرکشی» می رود تا موضوع اساسی بزهکاری گردد. این خلافکاری، تنها به تعرض علیه شخص محدود نمی شود، بلکه علیه دارایی افراد هم صورت می گیرد.^{17 بیشترین فراوانی جرایم ارتکابی در بازه زمانی پژوهش مربوط به جرایم علیه اشخاص و اطفال است و سرقت (انواع آن) در ردیف بعدی قرار دارد.}

منظور از جرایم مرتبط با مواد مخدر دو دسته اعمال ارتکابی هستند؛ یکی مصرف مواد مخدر و دیگری قاچاق. حسب آمار منتشر شده رسمی، بالاترین رقم زندانیان در ایران مربوط به جرائم ناشی از مواد مخدر است.¹⁸ امروزه قاچاق مواد مخدر به حوزه نوجوانان نیز سرایت نموده است . بسیاری از قاچاقچیان حرفه ای به دلیل سوء استفاده از مصونیت کیفری یا تخفیف مجازات کودکان، از اطفال به عنوان ابزاری جهت حمل و نقل مواد مخدر در ازای مبالغ ناچیزی به آنها استفاده می نمایند . مصرف مواد مخدر و قاچاق آن، امروزه نه تنها به محیط های آموزشی راه پیدا کرده بلکه به عنوان یک بحران جدی در مدارس مورد توجه و پیگیری قرار گرفته است . ازجمله علت های گرایش نوجوانان به مصرف مواد مخدر، کنجکاوی و در بسیاری از موارد حس لذت جویی آنان است . از مهم ترین دلایل قاچاق مواد مخدر نیز تأمین منابع مالی جهت تحقق آرزوهای جوانی است .¹⁹

اعمال منافی عفت همگی به اعمالی نظیر زنا، لواط، مساحقه، تفخیذ، مضاجعه، تقبیل و قوادی اطلاق می گردد . اعمال منافی عفت قبیح ترین اسباب اختلالات نظام اجتماعی و مؤثرترین عامل فقر، بلا و آسان ترین راه های شیوع امراض شناخته شده است لذا بشر عاقل از روزی که متوجه پلیدی های آن گردید طبعاً تنفر خود را نسبت بدان اعلام نمود.²⁰ مطابق آمار ارائه شده در شهرستان ارومیه اعمال منافی عفت بعد از جرایم علیه اشخاص و اطفال و انواع سرقت در ردیف سوم قرار دارد .

۲- یافته ها

بر اساس گزارش واحد آمار مدیریت آمار و انفورماتیک قوه قضائیه توزیع و فراوانی بزهکاری اطفال و نوجوانان در حوزه قضایی شهرستان ارومیه از سال ۱۳۹۰ تا سال ۱۳۹۴ به شرح جدول تنظیمی ارائه می گردد . توزیع انواع جرایم ارتکابی زیر ۱۸ سال بر اساس گزارش دادگستری کل استان آذربایجان غربی در سال های ۱۳۹۰ تا ۱۳۹۴ می باشد .

کل آمار کودکان و نوجوانان معارض قانون در سال ۱۳۹۰، ۱۰۴ نفر بوده است که از این تعداد ۱۲ درصد دختر و ۸۸ درصد پسر بود ه اند .²¹

جداول و انتخاب جرایم بر اساس اطلاعات به دست آمده از طریق پرسشنامه و مصاحبه که به صورت یک مجموعه سؤالات مکتوب حول عوامل بزهکاری تهیه شده و با توجه به موردی بودن آن به شکل حضوری و مستقیم به زندان مرکزی شهرستان ارومیه و کانون اصلاح و تربیت آن شهرستان از طریق روش های معمول در نمونه گیری استخراج و با استفاده از روش های آماری تحلیل گردیده است. جداول به زبان آماری تصویرسازی و توصیف شده است؛ در نهایت جمع بندی داده ها و ترکیبات آنها با تشکیل و ترسیم جداول و نمودارها با کمک نرم افزارهای رایانه ای صورت گرفته است.

جدول ۱ - توزیع و فراوانی بزهکاری اطفال و نوجوانان در حوزه قضایی شهرستان ارومیه

آمار مذکور نشان می دهد که در سال ۱۳۹۰ جرایم ارتکابی در سه حوزه جرایم علیه اشخاص و اطفال، سرقت و اعمال منافی عفت و اخلاق عمومی نسبت به سایر حوزه ها از رقم بالاتری برخوردار است . لازم به ذکر است که با توجه با به هم مرز بودن استان آذربایجان غربی با سه کشور خارجی ترکیه، عراق و جمهوری آذربایجان نزدیک به ده درصد کودکان تابعیت خارجی داشته اند .

کل آمار کودکان و نوجوانان در سال ۱۳۹۱، ۹۸ نفر بوده است که از این تعداد ۸ درصد دختر و ۹۲ درصد پسر بود ه اند . آمار مذکور نشان می دهد که جرایم ارتکابی در سه حوزه جرایم علیه اشخاص و اطفال، سرقت و اعمال منافی عفت و اخلاق عمومی نسبت به سایر حوزه ها از رقم بالاتری برخوردار است . این نسبت در مقایسه با سال قبل تغییر چندانی نداشته است .

کل آمار کودکان و نوجوانان در سال ۱۳۹۲، ۱۰۲ نفر بوده است که از این تعداد ۱۰ درصد دختر و ۹۰ درصد پسر بود ه اند . آمار مذکور نشان می دهد که جرایم ارتکابی در سه حوزه جرایم علیه اشخاص و اطفال، سرقت و اعمال منافی عفت و اخلاق عمومی نسبت به سایر حوزه ها از رقم بالاتری برخوردار است . این نسبت در مقایسه با سال قبل تغییر چندانی نداشته است .

کل آمار کودکان و نوجوانان در سال ۱۳۹۳، ۱۰۶ نفر بوده است که از این تعداد ۶ درصد دختر و ۹۴ درصد پسر بود ه اند . آمار مذکور نشان می دهد که جرایم ارتکابی در سه حوزه جرایم علیه اشخاص و اطفال، سرقت و اعمال منافی عفت و اخلاق عمومی نسبت به سایر حوزه ها از رقم بالاتری برخوردار است . این نسبت در مقایسه با سال قبل تغییر چندانی نداشته است .

کل آمار کودکان و نوجوانان در سال ۱۳۹۴، ۹۶ نفر بوده است که از این تعداد ۸ درصد دختر و ۹۲ درصد پسر بود ه اند . در سال ۱۳۹۴ نیز هم چنان سه جرم علیه اشخاص و اطفال، سرقت و اعمال منافی عفت و اخلاق عمومی در صدر جدول قرار دارند .²²

جدول ۲ - ورودی های ۵ ساله کانون اصلاح و تربیت

۹ تا ۱۲ سال

جدول ۳- ۱۲ تا ۱۵ سال

جدول ۴- ۱۵ تا ۱۸ سال

محقق با توجه به داشتن رابطه استخدامی با دادگستری کل استان آذربایجان غربی و معرفی کتبی دانشگاه محل تحصیل در این پژوهش از همکاری مؤثر سازمان زندان ها و اقدامات تأمینی و تربیتی استان آذربایجان غربی و دادگستری کل استان آذربایجان غربی برخوردار بوده است و دسترسی به آمار رسمی داخلی داشته است. بر اساس آمار رسمی داخلی دادگستری کل استان اداره کل سازمان زندان ها و اقدامات تأمینی و تربیتی استان در سال ۱۳۹۰ در زندان های استان آذربایجان غربی و مراکز اصلاح و تربیت استان حدود ۱۰۴ نفر زیر ۱۸ سال وجود داشته اند که از این تعداد ۸۸ درصد پسر و مابقی دختر بوده اند. به طور متوسط سالانه قریب به صد نفر به دادگاه اطفال و کانون وارد شده است؛ این نسبت در طول بازه زمانی تحقیق تغییر چندانی نداشته است. آمار مذکور نشان می دهد جرایم ارتکابی اطفال در حوزه جرایم علیه اشخاص، سرقت، ضد عفت و اخلاق عمومی، تردد غیرمجاز از مرز و مواد مخدر از سایر حوزه ها بیشتر است. از بین گروه های سنی نیز بیشترین جرایم مربوط به گروه سنی ۱۵ تا ۱۸ سال می باشد.²³

مبرهن است آمارهای رسمی و منتشره؛ تنها بخشی از وقایع و بزهکاری واقعی محسوب می شوند و آمار سیاه یا بزهکاری های پنهان و کشف نشده رقم قابل توجهی را از بزهکاری واقعی تشکیل می دهند . این قضیه در جوامع سنتی و مبتنی بر ارزش های اخلاقی و مذهبی مانند ارومیه بیشتر صادق است . مع الوصف، آمار یکی از کارآمدترین روش ها در جهت بررسی وقایع اجتماعی، تدوین سیاست گذاری ها به شمار می رود . برخی از عوامل اختصاصی دیگر مانند مرزی بودن، تنوع قومیت ها، مهاجرپذیر بودن و سیاست های مرزی دولت در باز و بسته کردن مرزها و نیز عدم حمایت کافی دولت به لحاظ امنیتی بودن منطقه می تواند نتیجه افزایش روزافزون ارتکاب بزهکاری باشد. در ضمن با توجه به هم مرز بودن استان آذربایجان غربی با سه کشور خارجی عراق، ترکیه و جمهوری آذربایجان نزدیک به ۱۰ درصد از کودکان و نوجوانان معارض با قانون، تابعیت خارجی داشته اند .

۲-۱- تحلیل نظری

نتایج تحقیق نشان داد مهم ترین عوامل بزهکاری در شهرستان ارومیه در بازه زمانی تحقیق عوامل محیطی مانند خانواده، مدرسه و دوستان می باشند . با این وصف در میان نظریه های موجود بزهکاری؛ نظریه های مبتنی بر عوامل اجتماعی مانند نظریه یادگیری، نظریه معاشرت های ترجیحی، نظریه کنترل اجتماعی و ... را می توان برای تبیین بزهکاری در شهرستان ارومیه به کار بست . در زمینه بزهکاری اطفال و نوجوانان در شهرستان ارومیه نظریات ذیل مورد شناسایی قرار گرفته اند .

با توجه به آزمون ناپذیر بودن عوامل بزه زای داخلی، پژوهش حاضر بیشتر به عوامل بزه زای خارجی تمرکز دارد زیرا تبیین های روان شناسانه و زیست شناسانه اغلب ذهنی و دور از دسترس ابزارهای سنجش گر عینی است و این موضوع از دیدگاه روش شناسی علمی چندان پذیرفته نیست .

۲-۱-۱- نظریه تلفیقی الگوی نوجوانان بزهکار

کوهن معتقد است که پسران طبقه پایین اهداف طبقه متوسط را می پذیرند ولی امکانات رسیدن به این اهداف را از طریق وسایلی که از نظر جامعه مقبولند ندارند و بنابراین، این افراد بر مبنای ملاک سنجش طبقه متوسط قضاوت می شوند . پسر طبقه پایین می داند که راه موفقیت و منزلت، کسب ارزش های طبقه متوسط است ولی قادر نیست به آن دست یابد؛ در نتیجه فرد برای خود اعتبار اندکی را قائل می شود و سازگاری با شرایط موجود را مشکل می یابد. به نظر کوهن، راه های متعددی در رفع مشکل سازگاری وجود دارد که یکی از این راه ها، همکاری نمودن و درآمیختن با خرده فرهنگ بزهکاری است .²⁴ اطلاعات مندرج در پرسشنامه و نتایج حاصل از آن نشان می دهد بیشتر مصاحبه شوندگان متعلق به طبقات پایین جامعه بودند و این موضوع این فرضیه را اثبات می کند که اعضای طبقه پایین جامعه، بیش از دیگران احتمال دارد که در فعالیت های نابهنجار شرکت نمایند . همچنین ۴۶ درصد از آنها در یکی از گروه های خیابانی و بزهکاری عضویت داشته اند .

۲-۱-۲- نظریه یادگیری اجتماعی

نظریه یادگیری اجتماعی معتقد است بزهکاری یک رفتار اکتسابی است و تمامی ابعاد آن از طریق روابط نزدیک با دیگران فراگرفته می شود. بر اساس نظریه تقلید گابریل تارد²⁵ بزهکاران رفتار کسانی را که دوست دارند تقلید می کنند؛ ازاین رو انحراف والدین می تواند تأثیر زیادی بر انحراف فرزندان داشته باشند.²⁶ ادوین ساترلند²⁷ با طرح نظریه پیوند افتراقی یا معاشرت های ترجیحی عنوان می کند رفتار بزهکارانه یاد گرفته می شود و کج رفتاری نتیجه یادگیری هنجارها و ارزش های انحرافی به ویژه در چهارچوب خرده فرهنگ ها و گروه های همسالان است.²⁸ ۵۲ درصد پاسخگویان اظهار داشته اند در خانواده و اطرافیانشان منحرف دیگری وجود داشته است، همچنین ۶۸ درصد بیان داشته اند در دوران نوجوانی، تأثیر دوستان بر افراد، بیشتر از تأثیر خانواده بر آنهاست و ۴۶ درصد نیز اعلام نمود ه اند که رفت و آمد با افراد ناباب، زمینه ارتکاب جرم را برای نوجوانان مهیا می سازد و ۳۴ درصد گفته اند در محیطی که در کودکی و نوجوانی کار می کرده اند با افراد منحرف برخورد داشته اند؛ همچنین اکثریت با این قضیه که رفت و آمد با افراد ناباب، زمینه ارتکاب جرم را برای نوجوانان مهیا می سازد موافق بوده اند و معاشرت با افراد پرخاشجو، مست و معتاد داشته اند و در یکی از گروه های بزهکاری عضویت داشته اند .

۲-۱-۳- نظریه بوم شناسی

به موجب این نظریه اوضاع و احوال اجتماعی و اقتصادی یک منطقه جغرافیایی، تراکم جمعیت، سطح زندگی و گروهی که فرد در آن فعالیت می کند، تأثیری قاطع بر نرخ بزهکاری دارد .²⁹ در این نظریه به نوعی روابط شهر با بزهکاری مورد توجه قرار می گیرد .³⁰ سکونت در زاغه نشین های شهر، موجب پیدایش بزهکاری گردیده است و به جرم و جنایت منتهی می شود.³¹ ۵۸ درصد اعلام نمود ه اند که زندگی در محله های دور و فقیرنشین، زمینه ساز بزهکاری در آنان است، همچنین مؤلفه های اصلی محل سکونت بیشتر بزهکاران از این قرار بوده است: فقیرنشین، حاشیه نشین و مناطق مرکزی و مهاجرپذیر که این مناطق حاشیه و مرکز شهر بالاترین آمار بزهکاری در شهرستان ارومیه را دارا هستند و هر چه از این مناطق دورتر می شویم بزهکاری کاهش می یابد.

۲-۱-۴- نظریه کنترل اجتماعی

این نظریه بیان می کند که چه عواملی باعث محدود شدن رفتار می گردد؛ به عبارت دیگر به جای اینکه بپرسیم چرا کج روی واقع شده است، باید سؤال کنیم چرا همه مردم هنجارشکنی نمی کنند؟³² نظریه پردازان این نظریه بحث می کنند که مردم به این خاطر از قانون اطاعت می کنند که رفتار و نگرش آنها به وسیله نیروهای درونی و بیرونی کنترل می شود و میزان انحرافات به وابستگی های فرد به اجتماع مرتبط است و انحراف زمانی روی می دهد که پیوند فرد با محیط افراد، خانواده و جامعه ضعیف شود یا از هم گسیخته باشد .³³ نتایج پژوهش نشان می دهد رابطه و پیوند بزهکاران با والدین و معلمانشان در حد ضعیف بوده است و بیشتر آنان دو بار و بیشتر از خانه فرار کرد ه اند، چندین مورد هم مدرسه را ترک کرد ه اند و نسبت به تحصیل بی علاقه بوده اند. ۵۶ درصد از والدین آنان قادر به کنترل آنان بود ه اند ولی ۳۴ درصد والدین بزهکاران قادر به کنترل آنان نبود ه اند ؛ بنابراین نتیجه گرفته می شود که عدم توانایی و ضعف والدین در کنترل آنان باعث روی آوردن آنان به سمت بزه شده است .

۲-۱-۵- نظریه اختلاف خانوادگی و سیر تکوین شخصیت

عده ای از صاحب نظران چون «ویلیام گود» و« الیزابت هارلوک» منشأ نابهنجاری را در محیط فامیلی و ساختارهای خانوادگی جست وجو می کنند و آن را معلول نحوه تربیت، مکانیسم های جامعه پذیری خانواده و نیز چگونگی و کیفیت رشد شخصیت کودک در خانواده می دانند. رشد سالم و طبیعی کودک متأثر از شرایط و عوامل متعددی است که سهم خانواده در این میان بیشتر از عوامل دیگر است.³⁴

ملاحظه می گردد تعداد زیادی (۶۶ درصد) از والدین بزهکاران طلاق گرفته اند یا از هم جدا زندگی می کنند و یا با هم تضاد و اختلاف داشته اند. طلاق و جدایی پدر و مادر می تواند به عنوان یکی از عواملی که موجب ارتکاب بزهکاری است محسوب شود؛ به خصوص زمانی که شخص بعد از جدایی والدین فاقد سرپرست و بنیه مالی کافی باشد . ملاحظه می گردد که ۳۴ درصد از بزهکاران اظهار داشته اند که پدر و مادرشان با هم اختلاف نداشته اند و بقیه عنوان کرده اند که بین پدر و مادرشان اختلاف و دعوا وجود داشته است . مشاهده می شود که اکثر والدین بزهکاران با هم اختلاف خانوادگی داشته اند، کشمکش ها و ناسازگاری های خانواده بر روحیه کودکان تأثیر نامطلوبی می گذارد و آنها را به سوی ارتکاب بزه سوق می دهد .

۲-۱-۶- نظریه فضای عاطفی خانواده

«لاونولت ³⁵» در خصوص نقش رفتارهای آسیب زای خانواده در شکل گیری رفتار نابهنجار متذکر می شود که تجربیات اولیه زندگی در تعیین چگونگی رفتار مؤثر بوده و خانواده اولین گروه و نهادی است که زمینه و شرایط چنین تجربیاتی را فراهم می آورد. لذا توجه به روابط میان اعضای خانواده و تأثیرات متقابل این کنش ها در رفتار کودک و نوجوان و گرایش به بزهکاری امری مهم و قابل توجه می باشد. ³⁶ بیشتر بزهکاران مورد پژوهش در خانواده های پرجمعیّت زندگی کرده اند، در چنین خانواده هایی واضح است به علت شرایط سنگین زندگی از لحاظ رفاهی و اقتصادی، عاطفی و تربیتی سطح کیفی زندگی پایین تر است. کودکان خانواده های پرجمعیّت کمتر مورد توجّه و محبت قرار می گیرند و دچار کمبود عاطفی می شوند. همچنین کودک درست تربیت نمی شود؛ بنابراین زمینه ارتکاب بزه بیشتر فراهم و باعث روی آوردن به سمت بزه می شود. اکثر والدین بزهکاران رفتار خوبی با فرزندان خود در دوران کودکی نداشته اند و تنها ۱۰ درصد از بزهکاران رفتار پدر و ۸ درصد درصد رفتار مادران خود را آرام عنوان کرده اند و بقیه بیان کرده اند که پدر و مادرشان آنها را کتک زده و مورد تنبیه بدنی و حتی جنسی قرار می دادند و یا نسبت به آنها سخت گیری بی مورد نموده اند یا اینکه بی تفاوت و بی توجه بوده اند. با توجه به اینکه نحوۀ رفتار و شیوه تربیت والدین در تکوین شخصیت طفل نقش مهمی را ایفا می کند، بدرفتاری والدین زمینه را برای انحرافات فراهم می سازد. بیشتر بزهکاران (۴۸ درصد) از محبت والدین در دوران کودکی در حد کم و معمولی برخوردار بوده اند و این مسأله سبب روی آوردن آنان به سمت بزه و بزهکاری شده است. ناگفته نماند که در مواردی محبت بیش از حد والدین نیز می تواند یکی از عوامل گرایش افراد به سمت بزه گردد.

جدول ۵ - بزهکاری اطفال و نوجوانان در بازه زمانی پنج ساله در شهرستان ارومیه

مشاهده می گردد بزهکاری اطفال و نوجوانان در این بازه زمانی سیر فزاینده ای نداشته است. در فاصله سال های ۱۳۹۰ تا ۱۳۹۵ درصد رشد بزهکاری به طور متوسط ۲ درصد بوده است و در بعضی از سال ها کاهش هم داشته است .

جدول ۶- بزهکاری های اطفال و نوجوانان را در سال های ۱۳۹۰ تا ۱۳۹۵ در شهرستان ارومیه

جدول ۷ - سن بزهکاری های اطفال و نوجوانان در سال های ۱۳۹۰ تا ۱۳۹۵ در شهرستان ارومیه

افزایش ارتکاب بزه در فاصله ۱۲ تا ۱۸ سالگی، نقش تغییرات رفتاری ناشی از بلوغ را در ظرفیت پر آستانه برای مبادرت به رفتارهای ضداجتماعی می رساند . دشوارترین دوران حیات انسان از نظر تربیتی دوره نوجوانی است . بیشترین مشکلات تربیتی در این دوره به دست می آید . این دوره مرحله انتقال از دوران کودکی به دوران نوجوانی است .

جدول ۸ - تعداد افراد زیر ۱۸ سال که در سال های ۱۳۹۰ تا ۱۳۹۴ به کانون اصلاح و تربیت وارد شده اند

جدول ۹ - توزیع انواع بزه های ارتکابی افراد زیر ۱۸ سال (درصد)

ایراد جنایت بر عضو در بین کودکان و نوجوانان فراوان است . این گونه جرایم بیشتر در سنین ۱۵ تا ۱۸سالگی دیده می شود . زیرا در این سنین نوجوانان در اوج بلوغ و بحران های نوجوانی هستند و می دانیم که اغلب نوجوانان به خصوص پسران در این سن و سال افرادی پرخاشجو، خشن و زودرنج می شوند و به کمتر بهانه ای از کوره در رفته و با طرف مقابل به زد و خورد می پردازند.³⁷ خشونت در بین کودکان سنین پایین نیز در حال افزایش است. خشونت کودکان و نوجوانان عوامل زیادی دارد، از جمله آنها باید به نزاع های زنان و شوهران با یکدیگر و فراموش شدن جو دوستی و محبت در بین افراد خانواده، صحبت نکردن افراد خانواده با یکدیگر به علت وجود گیرنده های دیجیتال و گوشی های هوشمند و اینترنت اشاره کرد . ایراد ضرب و جرح عمدی در بازه زمانی تحقیق تقریباً یکسان بوده، در سال ۱۳۹۳ کاهش داشته و در سال های دیگر تغییر چندانی نداشته است . در خصوص جرم سرقت که بعد از جرائم علیه اشخاص و اطفال بالاترین فراوانی را دارد، مشاهده می شود در سال ۹۰ تا ۹۳ افزایش داشته است و تقریباً هر ساله نزدیک به ۲۰ تا ۳۰ درصد پرونده های وارده را به خود اختصاص داده است. همچنین این آمار در فصل تابستان بیشتر از سایر فصول بوده است . لازم به ذکر است که بخش کوچکی از آمار سایر جرائم هم مربوط به سایر جرائم علیه اموال و مالکیت بوده است . از نظر جرم شناسی مال خری و سهولت فروش اموال مسروقه، فراهم بودن زمینه ارتکاب و وجود تقاضا برای عمل خلاف سارقین از شرایط لازم برای سرقت محسوب می شود . باید خاطرنشان نمود که کودکان کمتر به صورت انفرادی دست به چنین اعمالی می زنند و بیشتر به عنوان شریک جرم مداخله یا با سارقین بزرگسال همکاری و معاونت می نمایند^.38

۳- پیشگیری از بزهکاری اطفال و نوجوانان

مفهوم پیشگیری در جرم شناسی یعنی جلوگیری از بزهکاری با شیوه های گوناگون که بیرون از نظام کیفری به کار می روند . مؤلفه های این مفهوم را به شرح زیر می توان برشمرد : ۱- اقدام پیشگیرانه تدبیری است که قهرآمیز یا سرکوبگر نباشد؛ ۲- تدبیری است که به طور مستقیم به پیشگیری اختصاص یافته باشد؛ ۳- اقدام پیشگیرانه اگر به ریشه کنی جرائم نینجامد، باید از شمار آن بکاهد ؛ ۴- اقدام پیشگیرانه نه از راه «فرایندگذار از اندیشه به عمل» بر فرد تأثیر می گذارد بلکه بر موقعیت ها و شرایط محیطی نیز مؤثر است.³⁹

۳-۱- پیشگیری کنشی و واکنشی

پیشگیری کنشی در صدد آن است که با شناسایی و سپس حذف و خنثی سازی عوامل و موقعیت های بزه زا و بزه دیده زا از ورود کودکان به وادی بزهکاری و بزه دیدگی جلوگیری کند، درحالی که پیشگیری واکنشی بر ایجاد بینش حمایتی در بخش های مختلف نظام عدالت کیفری جهت پیشگیری از تکرار این پدیده ها تأکید دارد . به عبارتی دیگر پیشگیری کنشی اقدام مناسب غیرکیفری است که از طریق کاهش یا از بین بردن علل جرم زا و نامناسب نشان دادن موقعیت های ارتکاب جرم در صدد جلوگیری از رخ دادن بزه می باشد.⁴⁰ رهیافت پیشگیری واکنشی، ارعاب انگیزی فردی، جمعی و عبرت آموزی می باشد تا از بزهکاری نخستین (پیشگیری واکنشی عام) و نیز بزهکاری دوباره افراد (پیشگیری واکنشی خاص) جلوگیری کند.⁴¹

۳-۲- پیشگیری منفعل و فعال

نوع دیگر پیشگیری به پیشگیری منفعل و فعال مشهور است . پیشگیری از نوع منفعل به استقبال پدیده مورد پیشگیری نمی رود بلکه به اعلام، هشدار و اخطار اکتفا می کند . لیکن نوع دوم به طور فعال در جهت پیشگیری فعالیت می کند . تفکیک بسیار شایع در این خصوص عبارتند از تفکیک سه گانه بر حسب سطوح پیشگیری پزشکی یعنی پیشگیری اولین، پیشگیری دومین و پیشگیری ثالث. ⁴²

۳-۳- پیشگیری اجتماعی و پیشگیری وضعی

پیشگیری اجتماعی بر مبنای رویکرد عوامل بزهکاری مبتنی است و به دنبال تعیین عوامل بزهکاری، سازماندهی برنامه هایی به منظور مقابله با آن و تغییر شرایط اجتماعی ـ اقتصادی نامناسبی است که فرد در آن زندگی می کند و منشأ رفتارهای ضداجتماعی وی می شود . این پیشگیری در یک تقسیم بندی به اجتماع مدار و رشدمدار تقسیم می شود . این گونه پیشگیری آموزش و پرورش محور است . یکی از اشکال پیشگیری اجتماعی، پیشگیری رشدمدار است؛ این نوع پیشگیری بر این اندیشه مبتنی است که رفتار و آداب اکتسابی دوران رشد، یعنی از تولد تا سن بزرگسالی، زمینه ساز ارتکاب اعمال مجرمانه می شود . بر همین اساس مداخلات پیشگیرانه در این نوع پیشگیری زودرس است و بیشتر تدابیر ناظر به اطفال است تا نوجوانان .⁴³ پیشگیری وضعی بر این اندیشه استوار است که گذر از اندیشه بر عمل جنایی، نه تنها به انگیزه مرتکب بلکه به خصوصیات وضعی نیز بستگی دارد ؛ بنابراین با مدیریت محیط می توان از ارتکاب برخی از جرایم پیشگیری نمود این الگو در حوزه بزهکاری اطفال کمتر مورد استناد واقع می شود و اغلب الگویی کلان از پیشگیری تلقی می گردد.⁴⁴

۴- برنامه ها و مداخلات پیشگیرانه

۴-۱- برنامه های پیشگیرانه مربوط به خانواده

چون اعتقاد بر این است که خانواده نقش مهمی در ارتکاب جرم توسط جوانان ایفا می کند، نتیجه می گیریم که بهبود کارکرد خانواده می تواند به پیشگیری از بزهکاری کمک کند . امروزه مشاوران معمولاً به عنوان یکی از راهکارهای اصلاحی تعیین شده توسط دادگاه با خانواده های جوانان ضد اجتماع کار می کنند؛ در صورتی که گمان رود رفتار منحرفانه کودک ناشی از مشکلات مربوط به خانواده نظیر سوء رفتار یا بی توجهی است، مشاور خانواده و خانواده درمانی تقریباً الزامی می شود .

۴-۲- مداخله در دوران اولیه کودکی

رهیافت دیگری برای جلب مشارکت خانواده در پیشگیری از بزهکاری، مقابله با مشکل پیش از وقوع آن است . برنامه های پیشگیری در دوران اولیه کودکی نشان داده است که می تواند برخی از علائم مرتبط با بزهکاری مزمن را برطرف نماید، بازدید هفتگی از منازل کودکان در معرض خطر جهت مراقبت از کودکان نیز باید در نظر گرفته شود .

۴-۳- بهبود مهارت های پرورش کودک

برنامه بهبود مهارت های ضعیف پرورش کودک در مورد خانواده هایی که نحوه برخورد مؤثر و کارآمد با کودکان خود را نمی دانند ازجمله اقداماتی است که در پیشگیری از بزهکاری کودکان مؤثر می باشد. این برنامه از فنون اصلاح رفتار برای کمک به والدین کودکان ضد اجتماع جهت یادگیری روش های مراقبت و تربیت صحیح و مناسب استفاده می نماید .

۴-۴- برنامه های بلندمدت

برنامه های بلندمدت شامل طرح های خاص کودکان است که با هدف ارائه خدمات و نظارت شدید برای اصلاح و تربیت کودکان پیش بینی گردیده است. در برنامه مراقبت از طریق فرزندخواندگی به عنوان جایگزینی برای برخوردهای تأمینی تر در نظام دادرسی نوجوانان تعداد هر چه بیشتری از کودکان با هدف ارائه مراقبت بلندمدت و برنامه ریزی شده از طریق فرزندخواندگی قرار می گیرند؛ به ویژه کودکانی که از نعمت والدین محروم هستند یا والدین آنها قادر یا مایل به مراقبت آنها نمی باشند.⁴⁵

۴-۵- برنامه های پیشگیرانه مربوط به مدرسه و محیط های آموزشی

با توجه به اینکه قابلیت هر شهروند آگاه و مسؤول برای مطالبه حقوق و برخورداری از آنها مستقیماً به دسترسی هر کودک به تحصیلات اساسی و شایسته مرتبط است، نهاد رسمی که در جامعه وظیفه آموزش فرهنگ، دانش و فنون را برعهده دارد آموزش و پرورش است که افراد را در نهادهای کوچک تری به نام مدرسه تحت این آموزش ها قرار می دهد . در اهمیت حق برخورداری هر فرد از آموزش و پرورش همین قدر کافی است که بدانیم میان بی سوادی و فقر و محرومیت رابطۀ مستقیمی وجود دارد و ازاین رو، مهم ترین تلاش برای از بین بردن فاصلۀ فاحش طبقاتی در جامعه، تصمیم آموزش و پرورش برای تک تک افراد می باشد. بهتر است امروز برای همه کودکان امکانات تحصیلی اجباری و مجانی را تا سن معین فراهم سازیم تا از بسیاری معضلات اجتماعی در آینده پیشگیری کنیم . اقداماتی که می بایست در خصوص پیشگیری از بزهکاری اطفال و نوجوانان در محیط مدرسه صورت گیرد ایجاد مشاوران خانه ـ مدرسه، کلاس های تقویتی، شناسایی و توجه به کودکان در معرض خطر، آموزش معلمان و تجدیدنظر در برنامه ها و محتوای دروس، افزایش برنامه های علمی آموزشی تفریحی و ورزشی، استفاده از وسایل کمک آموزشی و عملی کردن دروس ازجمله بازدید از مراکز صنعتی تجاری، توجه به استعدادها و خلاقیت های دانش آموزان، رواج و گسترش اخلاق اسلامی و ...⁴⁶ در نهایت کنترل جرم در مدرسه وابسته به وضعیت اجتماع و خانواده است. وقتی اجتماعات با تغییراتی مانند افزایش بیکاری و خانواده های تک والدی مواجه می شوند، هم اختلال در مدرسه و هم میزان جرم در جامعه افزایش می یابد.⁴⁷

۴-۶- برنامه های پیشگیرانه مربوط به همسالان و دوستان

کودکان و نوجوانان به منظور تأمین نیازهای عاطفی یا برای حمایت از یکدیگر یا تفریح یا به علت احساس مشترک طرد شدن از خانواده و غیره دور هم جمع می شوند و تحت تأثیر شرایط یا حوادث تبدیل به یک گروه منسجم و یا تبهکار می شوند.⁴⁸

با قبول عضویت در گروه، اطفال و به خصوص نوجوانان از قیود بی جای خانوادگی رهایی یافته، زندگی اجتماعی را به طور مستقل آغاز می کنند.⁴⁹

با توجه به اینکه بزهکاری گروهی موجب ایجاد خسارت های شدید و خطرناک برای اجتماع می گردد باید تمامی راه های مؤثر برای پیشگیری از تشکیل گروه های بزهکاری نوجوانان و یا مهار این گروه ها به کار گرفته شود . در غیر این صورت جامعه با تهاجم باندهای سازمان یافته تبهکاری مواجه خواهد گردید . برای مهار و کنترل فعالیت گروه های بزهکاری دو روش به کار گرفته می شود: ۱-کنترل گروه های بزهکاری توسط نیروی انتظامی ۲-اجرای فعالیت های متنوع در زمینه خدمات اجتماعی.

در روش اول ادارات پلیس تلاش می کنند تا با نظارت مستمر و تعقیب کیفری و سرکوب جوانان قانون شکن، بزهکاری کودکان و نوجوانان و همچنین جذب نیرو، توسعه و رفتارهای بزهکارانه ، گروه های بزهکارانه را خنثی کنند . این رویکرد عموماً مانع از تلاش برای ارتقای رفتارهای مناسب و متعارف می شود و به جای آن بر پیشگیری از رفتار ناخواسته متمرکز می گردد . بااین حال سیاست سرکوب می تواند در بسیاری از موارد به ملحق شدن بیشتر جوانان به گروه های بزهکاری بیانجامد .

در روش دوم نهادهای خدمات اجتماعی فعالیت های گسترد ه ای برای کاهش بزهکاری گروه های بزهکاری انجام می دهند که ازجمله می توان به برنامه های توسعه اجتماعی ـ اقتصادی و رفاهی ـ تفریحی اشاره نمود . این برنامه ها تلاش می کنند فرصت های قانونی اقتصادی و موفقیت اجتماعی و خدمات رفاهی تفریحی را به عنوان جایگزینی برای فعالیت های مجرمانه گروه بزهکاری فراهم آورند . در این روش بیشترین روش های پیشگیرانه بر روی خانواده های بزهکاران مسأله دار و ازجمله آنهایی که دارای مشکلات حاد رفتاری می باشند متمرکز می شود .⁵⁰

نتیجه گیری

تحقیق حاضر با هدف شناسایی سیمای کلی بزهکاری و تحلیل جرم شناختی عوامل مؤثر بر بزهکاری اطفال و نوجوانان در بازه زمانی ۱۳۹۰ تا ۱۳۹۴ انجام پذیرفته است که در آن خصوصیات ۵۰ نفر از بزهکاران کانون اصلاح و تربیت شهر ارومیه بررسی گردید ه اند .

نتایج نشان می دهد که افراد بزهکار از وضعیت اقتصادی چندان مناسبی برخوردار نیستند؛ به طوری که ۴۲ درصد از پدرانشان بیکار یا کارگر فصلی یا دارای شغل های کاذب بود ه اند؛ همچنین ۳۸ درصد از آنها در اثر فقر اقتصادی مجبور به کار کردن بود ه اند. از دیگر نشانه های وضع اقتصادی بد افراد بزهکار این است که ۵۶ درصد آنها اغلب یا گاهی اوقات دچار مشکلی مالی بودند و هستند . ساختار خانواده از دیگر ویژگی هایی است که بر مبنای نظریه کنترل اجتماعی می تواند بر بروز رفتار بزهکاران تأثیر گذارد . نتایج تحقیق نشان می دهد که ۵۰ درصد از افراد بزهکار در خانواده های نابسامان زندگی می کنند . نتایج تحقیق نشان می دهد که در خانواده ۶۴ درصد از افراد بزهکار افراد سابقه دار وجود داشته است . از دیگر عوامل خانوادگی که بر اساس نظریه بی سازمانی اجتماعی می تواند در بروز بزهکاری تأثیر گذارد کاهش احساس تعلق فرد به خانواده است . نتایج تحقیق نشان می دهد که ۴۴ درصد از مصاحبه شوندگان احساس تقید و تعلق به خانواده نداشته اند .

بنابراین نتیجه می گیریم که عامل بزهکاری بیشتر از خانواده ، محیط مدرسه و دوستان سرچشمه می گیرند و هر چه نارسایی و مشکلی در خانواده و اجتماع باشد نوجوانان بیشتر به ورطۀ بزهکاری کشانیده می شوند . همچنین سطح تحصیلات نوجوانان بزهکار پایین تر از سطح تحصیلات نوجوانان غیربزهکار ارزیابی شده است. تفاوت در میزان سواد نشان دهندۀ نقش مهم آموزش و تعلیم و تربیت در بازداری از گرایش افراد از رفتار بزهکارانه است، همچنین تعداد نوجوانانی که ترک تحصیل کرد ه اند در میان افراد گروه بزهکار بسیار بیشتراست و این ناآگاهی کودکان و نوجوانان بزهکار را می رساند که جامعه و دوستان و خانواده می توانند با دادن آگاهی و تشویق آنها را به راه صحیح هدایت نمایند . بر این اساس بسترسازی برای مشارکت نهادهای مدنی یکی از مواردی است که می تواند به پیشگیری از بزهکاری کمک کند. متأسفانه سیاست گذاران جنایی علی رغم پیش بینی این مبحث در قانون پیشگیری از جرم، بیشتر بر پیشگیری دولتی از بزهکاری تأکید می ورزند تا پیشگیری جامعوی از بزهکاری . توسعه و تکمیل کانون های اصلاح و تربیت در سطح کشور و ایجاد آنها با شرایط و امکاناتی که در قانون آمده است و تجهیز آنها به نیروهای متخصص و کارآمد از امور اولویت دار در جهت دوباره اجتماعی شدن و تعامل با اطفال و نوجوانان بزهکار است . همچنین تنظیم و تدوین یک سیاست حمایتی در خصوص پیشگیری از بزهکاری کودکان و نوجوانان با مشارکت جدی متخصصین و صاحب نظران مسائل کودک و نوجوان و ایجاد یک نهاد یا تشکیلاتی که بر اجرای صحیح آن نظارت دقیق داشته باشند پیشنهاد می شود . از سوی دیگر اجرای برنامه های پیشگیرانه مربوط به محیط آموزشی و محیط دوستان و ایجاد و حمایت سازمان های غیردولتی به خصوص سازمان های فعال در زمینه مسائل کودکان و خانواده ها . آموزش خانواده ها و والدین در خصوص نقش تربیتی، حمایتی و پیشگیرانه آنها به انحای مختلف به ویژه از طریق تلویزیون و صدا و سیما. حمایت از خانواده های بی سرپرست و بد سرپرست، بدون درآمد یا کم درآمد و ... به طرق مختلف نیز باید مدنظر قرار گیرد .