نوع مقاله : علمی - پژوهشی
نویسنده
استادیار، گروه حقوق جزا و جر مشناسی، دانشکده حقوق و علوم سیاسی، دانشگاه تهران، ایران.
چکیده
کلیدواژه‌ها
عنوان مقاله [English]
نویسنده [English]
Starvation of civilian population as a method of warfare is prohibited in both international and non-international armed conflicts. This proscribed conduct, as a grave breach of international humanitarian law, is criminalized as a war crime by international criminal law. Taking into account international instruments and jurisprudence, this paper seeks to conceptualize starvation and its constituent elements. As an international crime, starvation requires three elements. First, contextual element and that is the conduct should be committed in the context of an armed conflict. Second, material element which defines the concerned conduct as depravation of civilians from objects indispensable for their survival, which implies that the term of starvation goes behind its literal meaning. It means that starvation is not limited to depravation of food and water. Third, mental element which requires the perpetrator to intend to starve civilian population as a method of warfare. This stipulation does not require that the crime exclusively seeks a military objective but it should be committed in the context of an armed conflict.
کلیدواژه‌ها [English]
مقدمه
در میان جرایم بین المللی مجموعه ای از رفتارهای مجرمانه قابل شناسایی است که از آنها به «گرسنگی دادن توده ای»1 تعبیر شده است.2 این دسته از جرایم اشاره به رفتارهایی دارد که ماهیت عنصر مادی آنها محروم کردن غیر نظامیان از «مایحتاج زندگی»3 است.4 محروم کردن شهروندان عادی از دسترسی به آنچه برای بقا لازم است باتوجه به اینکه در زمان صلح و یا در زمان جنگ واقع شود، می تواند به عنوان رفتار سازنده جرایم مختلف بین المللی اعم از نسل زدایی، جنایت علیه بشریت و یا جنایات جنگی قابل تعقیب باشد.5 چرایی و مقصود از ارتکاب گرسنگی دادن توده ای فراوان است.6 محروم کردن تمام یا بخشی از یک گروه مذهبی، قومی، نژادی و یا ملی از مایحتاج زندگی با هدف نابودسازی ایشان، رفتار سازنده نسل زدایی خواهد بود. یکی از رفتارهای سازنده نسل زدایی عبارت است از تحمیل همراه با التفات شرایطی از زندگی که برای نابود ساختن تمام یا بخشی از گروه هدف طراحی و محاسبه شده است.7 هدف از این تدابیر مرگ تدریجی اعضای یک گروه یا وارد آوردن آسیب جدی به سلامت ایشان باید باشد.8 چنین آسیبی یک ضرر شدید و درازمدت است که توانایی قربانیان برای تداوم یک زندگی عادی و سازنده را مختل می سازد.9 «قانون عناصر جرایم» دیوان کیفری بین المللی نیز در بیان مصادیق تحمیل شرایط زندگی به محروم ساختن عامدانه اعضای گروه هدف از منابع حتمی و ضروری برای بقا مانند آذوقه و خدمات درمانی اشاره کرده است.10 دادستان دیوان در پرونده عمرالبشیر در اثبات اتهام نسل زدایی، یکی از شیوه های نابودسازی به کار گرفته شده در منطقه دارفور سودان را انتقال سازمان یافته قربانیان از سکونتگاه خود به زمین های بی آب و علف اعلام نمود که در اثر آن برخی به واسطه گرسنگی دادن جان خود را از دست دادند.11 دیوان بین المللی دادگستری نیز تأیید کرده است که تحمیل شرایط زندگی به عنوان یکی از رفتارهای سازنده نسل زدایی، شیوه های نابود سازی به غیراز کشتن را پوشش می دهد و شامل محروم سازی از غذا، مراقبت های پزشکی، البسه و سرپناه و همچنین کمبود بهداشت می باشد.12
محروم سازی تمام یا بخشی از جمعیت غیرنظامی از مایحتاج زندگی در زمان صلح حتی اگر به دنبال نابودسازی فیزیکی جمعیت مورد تحریم نباشد، می تواند به آستانه جنایت علیه بشریت برسد. تحریم های اقتصادی همه جانبه که در راستای اهداف سیاسی از سوی دولت ها علیه جوامع دیگر وضع می شود اگر موجبات رنج شدید و آسیب جدی به سلامت مردم عادی جامعه تحریم شده را فراهم آورد و در راستای یک خط مشی و سیاست دولتی برای هدف قرار دادن شهروندان و نه صرفاً شهریاران آن جامعه با هدف اجبار ایشان به انجام امری و یا تنبیه ایشان و یا هر انگیزه و هدف سیاسی دیگری وضع و اجرا شده باشد، می تواند به مثابه یک «رفتار غیرانسانی» رفتار سازنده جنایت علیه بشریت قلمداد گردد و موجبات مسؤولیت کیفری فردی آمران و واضعان آن را فراهم کند.13 بر اساس همین بینش بوده است که دولت ونزوئلا در سال ۲۰۲۰ میلادی اقدام به ارجاع قضیه تحریم های یک جانبه ایالات متحده آمریکا علیه این کشور به مثابه جنایت علیه بشریت به دادستانی دیوان کیفری بین المللی نمود.14 قضیه ای که کماکان در مرحله ارزیابی مقدماتی دیوان قرار دارد.
در زمان مخاصمات مسلحانه نیز محروم کردن غیر نظامیان از مایحتاج زندگی به عنوان یک جنایت جنگی و یکی از نقض های فاحش حقوق بشردوستانه جرم انگاری شده است. محروم کردن غیرنظامیان از مایحتاج زندگی در هنگامه جنگ و مخاصمات مسلحانه از دیرباز به عنوان یک شیوه جنگی به کار گرفته شده است. به تعبیر یکی از نویسندگان حقوقی در سرتاسر تاریخ جنگ ها، هر ملتی که در موقعیتی بوده است که دشمن خود را گرسنگی دهد، چنین کرده است.15 جنگ های معاصر نیز دربردارنده نمونه های فراوانی از گرسنگی دادن غیرنظامیان بوده است. به عنوان نمونه، در جنگ داخلی سوریه رواج گرسنگی دادن غیرنظامیان به عنوان یکی از وجوه متمایز این جنگ از مخاصمات مشابه دیگر قلمداد شده است.16 «کمیسیون تحقیق سازمان ملل راجع به سوریه» در گزارش سال ۲۰۱۸ اعلام داشت که غیر نظامیان گرفتار در مناطق درگیری به صورت مستمر از امکان خروج با اهداف درمانی و پزشکی و توزیع آذوقه و لوازم بهداشتی محروم هستند.17 در اینجا می توان به محاصره مناطق شیعه نشین نبل و الزهرا در سوریه اشاره کرد که بنا بر گزارش شورای حقوق بشر سازمان ملل، ساکنان این مناطق قربانی جنایت گرسنگی دادن بوده اند.18 همچنین، «هیأت حقیقت یاب شورای حقوق بشر سازمان ملل متحد درباره نقض های حقوق بشر و حقوق بشردوستانه در غزه» محاصره کامل این منطقه را مصداق بارز گرسنگی دادن در حقوق مخاصمات دانسته که منتهی به گرسنگی در میان ساکنان غزه شده است.19 مخاصمه مسلحانه در یمن نیز بحران دیگری است که تحقیقات سازمان ملل در آن از به کارگیری قاصدانه گرسنگی دادن به مثابه یک شیوه جنگی حکایت می کند.20
در سال های اخیر مقابله با گرسنگی دادن در زمان مخاصمات از سوی جامعه جهانی شدت گرفته است. شورای امنیت سازمان ملل متحد در سال ۲۰۱۸ میلادی به اتفاق آرا قطعنامه ۲۴۱۷ را تصویب نمود که به عنوان یک قطعنامه موضوعی برای نخستین بار به مسأله گرسنگی دادن در مخاصمات مسلحانه و تعهد دولت ها در ارتباط با آن با هدف حمایت از غیرنظامیان پرداخت.21 در این قطعنامه، شورای امنیت با تأکید بر پیامد های مخرب انسانی مخاصمات مسلحانه و خشونت های برخاسته از آن به عنوان یک دلیل عمده خطر قحطی در مناطق جنگ زده یاد نمود (دیباچه قطعنامه). همچنین، شورای امنیت با اشاره به مسؤولیت اولیه خود برای حفظ صلح و امنیت بین المللی و ارتباط ناامنی غذایی برخاسته از مخاصمات با این حوزه از دولت ها درخواست نمود که به تعهدات حقوق بشردوستانه خود ازجمله حمایت از غیرنظامیان و اِعمال مراقبت ویژه نسبت به اموال غیر نظامی به خصوص اموال لازم برای تولید و توزیع خوراک و سایر مایحتاج زندگی عمل نمایند (بند اول).
در نظام عدالت کیفری جهانی نیز دیوان کیفری بین المللی برای نخستین بار گرسنگی دادن را به عنوان یکی از رفتارهای سازنده جنایت جنگی به رسمیت شناخت. بند ب پاراگراف دو ماده ۸ اساسنامه رم که در ارتباط با «سایر نقض های فاحش حقوق و عرف حاکم بر مخاصمه مسلحانه بین المللی» است «استفاده عامدانه از گرسنگی دادن غیرنظامیان به مثابه یک شیوه جنگی با استفاده از محروم سازی ایشان از آنچه برای بقایشان اجتناب ناپذیر است ازجمله منع قاصدانه منابع امدادی آن گونه که در کنوانسیون های ژنو مقرر شده است» را از مصادیق نقض های حقوق بشردوستانه می داند که به آستانه جنایات جنگی داخل در صلاحیت دیوان رسیده است. باتوجه به آثار سوء غیرانسانی گرسنگی دادن و اثرگذاری کلان آن بر صلح و امنیت بین المللی از یک سو و رواج فزاینده استفاده از این شیوه ممنوعه در جنگ ها از سوی دیگر مقاله حاضر با هدف تبیین گرسنگی دادن به مثابه یک جنایت جنگی در ابتدا به مفهوم شناسی این عنوان مجرمانه می پردازد (بخش ۱). آن گاه با پیشینه شناسی جرم انگاری این رفتار (بخش ۲) سابقه ممنوعیت این رفتار در نظام حقوق بشردوستانه و ورود نقض آن به سرزمین عدالت بین المللی را آشکار می سازد. بخش نهایی و اصلی نیز عهده دار شناسایی عوامل و مؤلفه های سازنده این جرم یعنی عناصر مادی و معنوی است (بخش ۳).
۱- مفهوم شناسی گرسنگی دادن
گرسنگی دادن در معنای لفظی خود منصرف به محروم کردن از خوراک و آذوقه است.22 بند یک ماده ۵۴ پروتکل اول الحاقی مصوب ۱۹۷۱ م. در تبیین مصادیق ممنوعه گرسنگی دادن به مواردی مانند محرومیت از آذوقه، اراضی زراعی برای دولت آذوقه، محصولات کشاورزی و دام اشاره می کند. قطعنامه شماره ۲۴۱۷ شورای امنیت نیز فهرست بلندی از اهداف غیرنظامی مورد حمایت در ارتباط با گرسنگی را مورد اشاره قرار داده است؛ مانند اموال لازم برای تولید خوراک و توزیع آن از قبیل مزارع، بازارها، سیستم های آبی، چراگاه ها، مراکز نگهداری و تولید خوراک، نقل و انتقالات آذوقه (بند ۱). لیکن معنای اصطلاحی این جرم فراتر از معنای لغوی آن است و شامل تمام چیزهایی می شود که برای زنده ماندن و بقا لازم است.23 درواقع گرسنگی دادن در حقوق کیفری بین المللی هم شامل معنای مضیق خود (محرومیت از تغذیه) می گردد و هم دربردارنده معنای موسع آن است (محرومیت یا عدم تأمین کافی هر چیزی که برای زنده ماندن لازم باشد).24 بنابراین مایحتاج زندگی یک مفهوم کلی است که مصادیق غیرحصری پرشماری را دربرمی گیرد. به عنوان نمونه، در کنار محرومیت از امور خوراکی، محروم سازی از هرچه که برای بقا لازم است را شامل می شود. ازاین رو حتی محروم سازی از برق که موجب ازکارافتادن سیستم درمانی و بیمارستان ها شود نیز از مصادیق گرسنگی دادن در نظر گرفته شده است.25 تعیین مصادیق مایحتاج زندگی یک امر زمینه ای و تابع زمان و مکان خود است چراکه نیازها از جامعه ای به جامعه دیگر متفاوت است.26
۲- پیشنیه شناسی
۲-۱- حقوق بشردوستانه و تحدید شیوه های جنگی
یکی از اهداف نظام حقوق بشردوستانه ضابطه مند کردن شیوه های جنگ ورزی در کنار قاعده مند کردن استفاده از تسلیحات و ادوات جنگی در زمان مخاصمه است. نظام حقوق بشردوستانه اجازه نمی دهد اهداف نظامی و جنگی به هر شیوه ای و روشی تحصیل بشوند. هدف از هنجارهای حقوق بشردوستانه انسانی تر کردن مخاصمات و حمایت از غیرنظامیان در جنگ است.27 از این منظر یکی از تعهدات عرفی دولت ها به کارگیری تدابیر احتیاطی لازم در انتخاب شیوه های جنگی با هدف کاهش آسیب به غیر نظامیان و اهداف غیرنظامی است.28 مراد از «شیوه های جنگیدن»29 نیز هر تاکتیک و یا راهبرد مشخص و همچنین راه های اجرای مخاصمه است که برای ناتوان سازی دشمن به کار می رود و لزوماً ناظر به مسأله تسلیحات جنگی و نحوه به کارگیری آنها نیست.30 از این منظر استفاده نامناسب از نشان های مورد حمایت31 و یا امان ندادن در شرایط جنگی32 ازجمله شیوه های ممنوعه جنگیدن است. در همین فهرست، «گرسنگی دادن به مثابه روش جنگی»33 نیز می گنجد که نوعاً در قالب محاصره و حصر یک منطقه و قطع دسترسی ساکنان آن منطقه از مایحتاج زندگی رخ می دهد.
استفاده از گرسنگی دادن در جنگ را به قدمت تاریخ بشر دانسته اند.34 البته از حیث تاریخی استفاده از گرسنگی دادن در جنگ ها رفتار و شیوه ای مجاز و مشروع حساب می شد. به عنوان نمونه «کد لیبر» که توسط آبرهام لینکلن35 رئیس جمهور وقت آمریکا درباره جنگ های داخلی این کشور تهیه و تدوین شد به صراحت اعلام می داشت که جنگ تنها با سلاح پیشبرده نمی شود و گرسنگی دادن دشمن مسلح و غیرمسلح با هدف تسلیم کردن آن قانونی و مشروع است.36 این مشروعیت حتی مورد ِتأیید «دادگاه بین المللی نظامی نورمبرگ» نیز قرار گرفت که در پرونده «لیب» اعلام داشت ازآنجاکه فرمانده نظامیان آلمانی به صورت قانونی منطقه تحت کنترل دشمن را محاصره کرده است تا آنها را مجبور به تسلیم کند، ازاین رو قطع کردن دسترسی به منابع زیستی مشروع قلمداد می شود.37 شاید برهمین اساس بوده است که گرسنگی دادن در کنوانسیون های چهارگانه ژنو به عنوان یک نقض حقوق بشردوستانه مورد منع صریح واقع نشد. بااین حال دوران این تجویز و مدارا بعد از مدتی به سرآمد و پروتکل های الحاقی اول و دوم گرسنگی دادن به عنوان یک روش جنگی را هم در مخاصمات مسلحانه بین المللی و هم غیر بین المللی ممنوع نمودند.38 امروزه این ممنوعیت به آستانه قاعده آمره رسیده است.39 کمیته جهانی صلیب سرخ نیز ممنوعیت استفاده از گرسنگی دادن غیرنظامیان را چه در مخاصمات مسلحانه بین المللی و چه مخاصمات غیر بین المللی را به مثابه یک تعهد عرفی عام الشمول معرفی کرده است.40 دولت های پرشماری نیز مانند اتریش، فنلاند، آلمان، رواندا و سوئیس نیز گرسنگی دادن غیرنظامیان در در تمام مخاصمات مسلحانه اعم از بین المللی و غیر بین المللی، جرم انگاری کرده اند.41 عنصر مادی جنایت جنگی گرسنگی دادن غیرنظامیان چه در زمان مخاصمات مسلحانه بین المللی و چه غیر بین المللی یکسان است و تنها اختلاف آنها درزمینۀ وقوع این جنایت می باشد.
ممنوعیت گرسنگی در زمان مخاصمات بر دو مبنا مبتنی است. اولین مبنای جرم انگاری گرسنگی دادن جمعیت غیرنظامی همان اصل تفکیک غیر نظامیان از نظامیان است.42 دود آتش جنگ نباید به چشمان جمعیت غیرنظامی برود. جنگ اقتصادی در هنگامه مخاصمه نباید به نحوی باشد که به گرسنگی کشیدن جمعیت غیرنظامی انجامد.43 مجمع عمومی سازمان ملل در قطعنامه ۳۳۱۸ مصوب دسامبر ۱۹۷۴ میلادی با موضوع حمایت از زنان و کودکان در زمان مخاصمات مسلحانه تأکید می کند که زنان و کودکان غیرنظامی نباید از سرپناه، غذا، کمک های دارویی و حقوق لاینفک دیگر محروم شوند.44 گرسنگی دادن جمعیت غیرنظامی خود مصداق «مجازات جمعی»45 است که در نظام حقوق بشردوستانه منع شده است. برابر با بند یک ماده ۳۳ کنوانسیون چهارم ژنو «هیچ کسی را نمی توان برای جرمی که شخصاً مرتکب نشده است مجازات کرد. مجازات جمعی و کلیه اقدامات تهدیدآمیز و تروریسم ممنوع است.» محاصره یک شهر و منطقه و محروم کردن مردم آن از مایحتاج زندگی هم می تواند به قصد وادارسازی ایشان به تسلیم باشد و هم مجازات و تنبیه ایشان که درهرصورت انگیزه ای جرم آفرین است. در اینجا باید به موضوع حصر دریایی در زمان مخاصمات اشاره نمود. حصر دریایی یکی از قدیمی ترین شیوه های جنگ است که اگر با هدف قطع منابع نیروهای نظامی دشمن باشد موردِتأیید نظام حقوق بشردوستانه است.46 اما این مشروعیت مشروط به آن است که در هنگام محاصره نظامی امکان خروج آزادانه جمعیت غیرنظامی از منطقه حصر و همچنین ورود آزادانه اقلام بشردوستانه به منطقه حصر فراهم شود.47
دومین مبنای جرم انگاری گرسنگی دادن نقض حقوق بنیادین بشر به واسطه این رفتار است. «میثاق بین المللی حقوق مدنی و سیاسی» و همچنین «میثاق بین المللی حقوق اقتصادی، اجتماعی و فرهنگی» در بند دوم ماده یک خود مقرر می کنند «به هیچ عنوان مردم نباید از مایحتاج زندگی شان محروم بشوند.» آنجا که موضوع این محرومیت آب و غذاست، گرسنگی دادن نقض آشکار «حق بر غذا» و «حق بر آب» نیز خواهد بود. حق بر غذا را حق بر رهایی از گرسنگی و دسترسی پایدار به غذا با کیفیت و کمیتی که پاسخ گوی نیازهای غذایی باشد، تعریف کرده اند.48 این حق به درستی پیش شرط تحقق سایر حقوق قلمداد شده است.49 حق بر غذا در اسناد بین المللی و از آن جمله میثاق بین المللی حقوق اقتصادی، فرهنگی و اجتماعی به رسمیت شناخته شده است. به موجب ماده ۱۱ این پیمان دولت های عضو حق هرکس بر بهره مندی از سطح کافی زندگی برای خود و خانواده اش شامل دسترسی به غذای کافی و حق بر رهایی از گرسنگی را به رسمیت شناخته اند. در برابر این حق تعهد دولت ها به صیانت از این حق است. ازاین روست که «کمیسیون حقوق بشر سازمان ملل» تأکید می کند که دولت ها نباید اقدامی کنند که در دسترسی مردم به غذا خللی وارد کند؛ اقداماتی که شامل تخریب محصولات کشاورزی و یا جابه جایی اجباری مردم از زمین های کشاورزی شان می شود.50 حق بر آب نیز در سال های اخیر به عنوان یکی از حقوق بنیادین بشر موردِتوجه ارگان های سازمان ملل متحد قرار گرفته است تا آن میزان که گزارشگر ویژه ای درمورد حق بر آب آشامیدنی سالم51 از سوی شورای حقوق بشر سازمان ملل متحد در سال ۲۰۱۰ میلادی انتخاب گردید.52
حق ستیزی و حق سوزی غیرنظامیان از رهگذر گرسنگی دادن ایشان درنهایت به معنای نفی کرامت انسانی و حق مندی قربانیان است. از همین منظر است که گرسنگی دادن ابزاری در مسیر «انسان زدایی»53 از قربانیان تلقی شده است. در فرایند نسل زدایی نیز بزهکاران عامدانه قربانیان را گرسنگی می دادند و از امکانات اولیه بهداشتی و مواد خوراکی محروم می کردند تا ایشان مجبور به خوردن مواد غیرخوراکی و غوطه ور شدن در آلودگی بشوند تا وجه انسانی شان مخدوش شود و درنتیجه زمینه نابودسازی شان برای عموم هموار شود.54
۲-۲- جرم انگاری گرسنگی دادن در حقوق کیفری بین المللی
در محاکم بین المللی موقت پیش از دیوان کیفری بین المللی عنوان مجرمانه گرسنگی دادن به مثابه یک جنایت جنگی به صراحت مورد شناسایی قرار نگرفته بود. بااین حال در این محاکم رفتارهایی که از حیث ماهوی و مادی دربردارنده عنصر گرسنگی دادن بوده اند را تحت عناوین مجرمانه دیگر تحت تعقیب قرار گرفتند. به عنوان نمونه، دادگاه کیفری بین المللی برای یوگسلاوی سابق در پرونده «دلالیچ»، محروم سازی قاصدانه زندانیان مستقر در کمپ سلبیچ از دسترسی کافی به غذا، آب، وسایل خواب و سرویس های بهداشتی و مراقبت های پزشکی را به دلیل ایجاد رنج شدید و آسیب جدی به سلامت قربانیان مصداق رفتار غیرانسانی و بدرفتاری با زندانیان قلمداد نمود.55 همچنین در پرونده «کریستیچ»، دادگاه کیفری بین المللی برای یوگسلاوی سابق اعلام نمود که پیش از آغاز نسل زدایی سربرنیتسا56 در ژوئیه ۱۹۹۵ میلادی تعدادی از مسلمانان مستقر در منطقه در نتیجه گرسنگی دادن و محاصره شدن فوت کردند که مصداقی از قتل و تعقیب و آزار به عنوان رفتارهای مجرمانه داخل در صلاحیت دادگاه است.57
برخلاف محاکم بین المللی موقت تأسیس شده از سوی شورای امنیت سازمان ملل متحد، اساسنامه رم که در میان اسناد محاکم کیفری بین المللی جامع ترین فهرست جنایات جنگی را در خود جای داده است، برای نخستین بار نقض این قاعده حقوق بشردوستانه در بستر مخاصمات مسلحانه بین المللی را به عنوان جرم جنگی به سیاهه جرایم داخل در صلاحیت دیوان کیفری بین المللی افزود.58 تصویب این مقرره از اساسنامه دیوان در کنفرانس رم به سرعت و بدون هیچ مخالفتی صورت پذیرفت.59 در سال ۲۰۱۹ میلادی مجمع دولت های عضو دیوان با تصویب الحاقیه ای که با پیشنهاد دولت سوئیس ارائه شده بود، جرم بودن گرسنگی دادن به مثابه روش جنگی را به مخاصمات مسلحانه غیر بین المللی نیز تعمیم داد.60 بعد از اساسنامه رم، «شعب اختصاصی کوزوو» و «دیوان آفریقایی عدالت و حقوق بشر» گرسنگی دادن به مثابه یک شیوه جنگی را به عنوان جنایت جنگی جرم انگاری کرده اند.61 البته این را باید افزود که علی رغم این تقنین تاکنون هیچ مظنونی در این محاکم به این اتهام تحت تعقیب قرار نگرفته و محاکمه نشده است.
نکته دیگری که باید موردِتوجه قرار بگیرد مجازات جرم گرسنگی دادن غیرنظامیان است. مقدار مجازات هر جرم در محاکم کیفری بین المللی به صورت خاص و مجزا تعیین نشده است بلکه تنها نوع و سقف مقدار مجازات به صورت کلی معین شده است؛ بنابراین این از اختیارات دادرس است که درصورت محکومیت یک فرد به ارتکاب جنایت جنگی گرسنگی دادن اقدام به تعیین مجازات بر اساس نوع و حد مقرر نماید. به عنوان نمونه در دیوان کیفری بین المللی دادرسان تنها ملزم شده اند درصورت محکومیت برای جنایتکاران جنگی «مجازات مناسب» در نظر بگیرند (بند اول ماده ۷۶ اساسنامه رم). در تعیین میزان مجازات که حداکثر تا ۳۰ سال حبس و یا تنها در شرایط استثنائی حبس ابد می تواند باشد (بند اول ماده ۷۷ اساسنامه رم) معیارهایی از جمله شدت جرم و شرایط محکوم علیه نیز باید در نظر گرفته شود (بند اول ماده ۷۸ اساسنامه رم).62
۳- عناصر و شرایط سازنده جرم گرسنگی دادن
جرایم بین المللی به مانند هر جرم دیگری متشکل از دو عنصر مادی و معنوی است. لیکن جرم بین المللی دارای یک عنصر اضافی است که آن را از جرایم عادی جدا می سازد و آن عنصر زمینه ای است.63 عنصر زمینه ای جرایم بین المللی شرایط و اوضاع و احوال خاصی است که ارتکاب یک رفتار مجرمانه همراه با آن شرایط یک جرم عادی را به آستانه جنایت بین المللی می رساند. گرسنگی دادن نیز در صورتی به مثابه یک جنایت جنگی قابل تعقیب است که در چهارچوب عنصر زمینه ای جنایات جنگی اتفاق افتاده باشد.
۳-۱- عنصر زمینه ای
جرایم جنگی نقض های حقوق بشردوستانه در زمان مخاصمات مسلحانه است؛ بنابراین شرط و عنصر زمینه ای حتمی و ضروری تحقق جرایم جنگ وجود یک مخاصمه مسلحانه است.64 شعبه تجدید نظر «دادگاه کیفری بین المللی برای یوگسلاوی سابق» در «پرونده تادیچ» پدیده مخاصمه مسلحانه را در دو موقع محقق می داند: «هرگاه که توسل به زور مسلحانه میان دولت ها صورت پذیرد و یا اگر یک خشونت مسلحانه طولانی مدت میان مقامات دولتی و گروه های سازمان یافته مسلح و یا میان چنین گروه هایی وجود داشته باشد.»65 «قانون عناصر جرایم» دیوان نیز در تفسیر ماده ۸ اساسنامه رم تصریح دارد که رفتار سازنده یک جرم جنگی مانند گرسنگی دادن جمعیت غیرنظامی باید «درزمینه و در ارتباط با»66 یک مخاصمه مسلحانه واقع شود؛ بدان معنا که «جرایم مورد ادعا دقیقاً در ارتباط با درگیری ها و منازعات باشد.»67 هدف از این وضع پیوند جداسازی جنایات جنگی از جرایم عادی است.68 احراز مخاصمه مسلحانه هرچند مبتنی بر یک ارزیابی عینی است لیکن همواره آسان نمی باشد و به خصوص درمورد مخاصمات مسلحانه غیر بین المللی به دلیل وجود شرط شدت مندی مخاصمات که وجه تمییز یک مخاصمه مسلحانه از آشوب های داخلی است احراز آن با پیچیدگی های خاصی روبرو است.69
۳-۲- عنصر مادی
۳-۲-۱- رفتار
عنصر مادی جرم گرسنگی دادن عبارت است از محروم سازی غیرنظامیان از آنچه برای بقا لازم است یا همان مایحتاج زندگی.70 فعل محروم سازی رفتارهای پردامنه ای را دربر می گیرد مانند تخریب، برداشتن و بردن و غیر قابل استفاده کردن مایحتاج زندگی.71 این فهرست حصری نیست و از مصادیق آن مانع شدن برای دسترسی به مایحتاج زندگی است.72 این محروم سازی یا به صورت مستقیم رخ می دهد مانند از بین بردن ذخیره خوراکی و آبی و یا جلوگیری از انتقال آذوقه و یا به صورت غیرمستقیم مانند نابود کردن منابع تولید خوراک مانند از بین بردن تجهیزات کشاورزی.73 درمورد تخریب غیر مستقیم می توان به یافته های هیأت حقیقت یاب سازمان ملل متحد درباره جنگ غزه اشاره کرد که اعلام داشت بنا بر شواهد موجود تخریب آگاهانه و قاصدانه مراکز تولید و فراوری محصولات غذایی توسط نیروهای نظامی اسرائیل نقض آشکار حق بر غذای کافی است.74
گرسنگی دادن جمعیت غیرنظامی علاوه بر صورت ایجابی (مانند تخریب منابع غذایی) می تواند به صورت سلبی و ترک فعل (منع امدادهای نوع دوستانه به مردم نیازمند) نیز حادث شود.75 بنابراین، محرومیت و گرسنگی دادن از طریق ترک فعل نیز محقق می شود.76 جرم انگاری گرسنگی دادن ضمانت اجرای تعهد متخصامین به احترام گذاشتن به حق بقای غیرنظامیان در زمان جنگ و مخاصمه مسلحانه است. بر اساس «تعهد به احترام»77 دولت ها ملزم به عدم مداخله در آزادی و عدم نقض شهروندان است.78 این بدان معنا است که در زمان مخاصمات نیز حق حیات و بقای غیرنظامیان باید مورد احترام باشد و دولت های متخاصم نباید این حقوق را با اقدامی مانند گرسنگی دادن سلب کنند. لیکن دولت ها «تعهد به ایفا»79 نیز دارند. تعهد به ایفا بدان معنا است که دولت ملزم به انجام اقدامات ضروری با هدف تأمین محتوای حق است.80 درواقع تعهد به ایفا برخلاف تعهد به احترام از جنس تعهدات ایجابی است. لازمه ایفای این تعهد بازیگری و نه تماشاگری است. در زمان مخاصمات مسلحانه نیز دولت ها و طرفین درگیر در جنگ نه تنها باید از گرسنگی دادن اجتناب کنند بلکه لازم است تا عبور آزادانه کلیه محموله های مواد غذایی و دارویی را نیز تضمین کنند. درهمین راستا، می توان به ماده ۲۳ کنوانسیون چهارم از کنوانسیون های چهارگانه ژنو اشاره کرد؛ بنابراین ماده «هر دولت متعاهد باید اجازه عبور آزاد تمام محموله های تجهیزات پزشکی و بیمارستانی و لوازم ضروری برای پرستش مذهبی غیرنظامیان دولت متعاهد دیگر حتی اگر دشمن باشد را بدهد.» ماده ۷۰ پروتکل الحالقی اول مصوب ۱۹۷۷ میلادی نیز دولت های عضو را ملزم می سازد تا عبور سریع و بدون مانع تمام محموله ها، تجهیزات و نفرات امدادی را اجازه داده و تسریع کنند. این تکلیف و تعهد متناظر با حق جمعیت غیرنظامی نیازمند بر بهره مندی از کمک های بشردوستانه بی طرفانه است.81 هدف از وضع این قواعد پیشگیری از ناامنی غذایی است که در مخاصمات شدت می گیرد.82 در راستای ایفای این تعهد آن گونه که کمیته جهانی صلیب سرخ عنوان می کند دولت ها به عنوان یک قاعده عرفی بین المللی ملزم هستند که به سازمان های امدادی که قادر هستند به صورت غیر تبعیض آمیز وضعیت جمعیت غیرنظامی در خطر گرسنگی را بهبود ببخشند اجازه دهند که امداد رسانی کنند.83 بند اول ماده ۵۵ کنوانسیون چهارم ژنو دولت اشغالگر را متعهد می سازد که به هنگام اشغال یک کشور نیازهای اولیه جمعیت غیرنظامی کشور تحت اشغال را تأمین کند. ماده ۶۹ پروتکل اول الحاقی که ناظر به مخاصمات مسلحانه بین المللی است پا را فراتر نهاده و دولت اشغالگر را متعهد می سازد تا بیشترین حدی که ابزارها و امکانات در دسترس اجازه می دهد تدارک و تهیه پوشاک و سرپناه و لوازم بقای جمعیت غیرنظامی مهیا و فراهم کند. باید به خاطر داشت که از منظر نظام حقوق بشر دوستانه ارسال کمک های بشردوستانه و لوازم درمانی و آذوقه و مانند آن به معنای مداخله در مخاصمه و رفتاری خصمانه نسبت به یک طرف قلمداد نمی شود. چنانکه دیوان بین المللی دادگستری در قضیه نیکاراگوئه علیه ایالات متحده خاطرنشان ساخت که ارسال کمک های بشردوستانه به نیروهای غیردولتی در کشور دیگر را نباید مغایر با حقوق بین الملل تقلی نمود.84 در راستای همین تعهد قاعده دیگری در نظام حقوق بشردوستانه وضع شده است و آن حمایت از نیروهای امدادی است که از هرگونه تعرض در بستر مخاصمات مسلحانه باید در امان باشند.85 ترک این تعهدات و تکالیف ایجابی خود می تواند سازنده عنصر مادی جنایت گرسنگی دادن باشد.
۳-۲-۲- ضرورت احراز یا عدم احراز نتیجه مجرمانه
در حقوق کیفری نسبت به نیازمندی تحقق یک جرم به نتیجه مجرمانه دو دسته از جرایم از یکدیگر منفک شده اند اول جرایم مطلق و دیگری جرایم مقید. جرم مقید آن است که علاوه بر رفتار مجرمانه نیازمند تحقق نتیجه ای است که از عدم تحقق آن نتیجه، عدم تحقق جرم حاصل می آید.86 براین اساس می توان به ارزیابی جرم گرسنگی دادن و طبقه بندی کردن آن پرداخت. ازاین حیث گرسنگی دادن را بر اساس دو مدل متفاوت می توان تعریف کرد؛ گرسنگی دادن به مثابه نتیجه و گرسنگی دادن به مثابه یک فرایند.87 گرسنگی دادن به مثابه نتیجه به معنای محروم سازی جمعیت غیرنظامی از مایحتاج زندگی تا حصول یک آسیب مانند سوءتغذیه و یا مرگ است. در مقابل، رویکرد فرایند محور گرسنگی دادن را فرایندی می داند که طی آن جمعیت غیرنظامی از دسترسی به مایحتاج زندگی محروم می شود و یا این دسترسی محدود می گردد.88 این همان تعریف و رویکردی است که در نظام حقوق بشردوستانه و حقوق کیفری بین المللی اتخاذ شده است؛ بنابراین رویکرد جرم گرسنگی دادن مقید به حصول یک نتیجه معین مانند مرگ ناشی از محروم شدن از مایحتاج زندگی نیست بلکه آنچه لازم است صرفاً محروم سازی به مثابه یک فرایند است.89 بنابراین عنصر مادی سازنده گرسنگی دادن نیز هر رفتاری است که هدفش محدود کردن دسترسی و استفاده از مایحتاج زندگی است؛ بنابراین حتی اگر محاصره و حصر غذایی صورت بگیرد لیکن امکان فراهم شدن غذا به هر نحو ممکن از سوی قربانیان فراهم شود، نقض حق بر غذا و درنتیجه جرم گرسنگی دادن محقق شده است.90 درواقع حصول مرگ یا سوءتغذیه شدید و هرگونه خسارت دیگری مانند آب از دست دادن بدن و یا بیماری های ناشی از استفاده از آب و غذای آلوده و نامتعارف برای زنده ماندن لازم نیست. به بیان دیگر، نتیجه و ضرر ناشی از گرسنگی دادن صرفاً باید قصد شده باشد هرچند که تحقق بیرونی آنها شرط نیست.91
۳-۳- عنصر معنوی
گرسنگی دادن یک رفتار قاصدانه است، بدان معنا که این جرم به صورت تصادفی و یا از سر غفلت واقع نمی شود.92 قصدی که برای تحقق جرم گرسنگی دادن باید احراز شود دارای دو مؤلفه اساسی است. اول آنکه مرتکب باید قاصدانه شهروندان را از مایحتاج زندگی محروم سازد و دوم آنکه هدف مرتکب باید گرسنگی دادن غیرنظامیان به عنوان یک شیوه جنگی باشد. درمورد معنای قید اخیر دو نظر وجود دارد. برخی بر این عقیده هستند که معنای این قید آن است که محروم سازی غیرنظامیان باید با هدف انتفاع نظامی و جنگی صورت گرفته باشد.93 بر اساس این دیدگاه، جرم جنگی گرسنگی دادن دارای «سوءنیت خاص» است و آن لزوم گرسنگی دادن با هدف ناتوان سازی خصم می باشد. از این منظر گرسنگی دادن شبیه جرم نسل زدایی است که در آن نیز سوءنیت خاص نابودسازی گروه هدف شرط تحقق جرم است. لیکن این تفسیر مضیق با مخالفت مواجه شده است.94 پذیرش این تفسیر مضیق به معنای تنگ کردن دایره حمایت حقوق بشردوستانه از غیرنظامیان است، چراکه تسلیم کردن دشمن و کسب موفقیت نظامی یک انگیزه است و موضوعیت بخشیدن به این انگیزه خاص موجب می شود تا وقوع این جنایت غیرانسانی با انگیزه های ناموجه دیگر مانند تعقیب و آزار یک جمعیت، پاک سازی قومی و انتقال اجباری از شمول این جرم خارج بماند؛ بنابراین تفسیر معقول تر آن است که قید «به مثابه یک شیوه جنگی» در مقام وضع یک قصد مجرمانه خاص نباشد بلکه در مقام بیان این نکته باشد که گرسنگی دادن نه به عنوان یک عارضه جانبی جنگ بلکه به عنوان یک رفتار قاصدانه و سیاست آگاهانه در سطح عالی نظامی و سیاسی طراحی و اجرا می شود.95 به همین جهت برخی هدف از این تقیید را صرفاً بیان زمینه وقوع این رفتار مجرمانه دانسته اند یعنی گرسنگی دادن غیرنظامیان باید درزمینه و در ارتباط با یک مخاصمه مسلحانه به وقوع بپیوندد.96
ماده ۸ اساسنامه رم در بیان مصادیق گرسنگی دادن به مثابه روش جنگی از جلوگیری از کمک های امدادی یاد می کند و از قید «ارادی»97 استفاده می کند، یعنی جلوگیری ارادی از امدادرسانی. بنا بر رویه قضایی بین المللی قید ارادی ناظر به مواردی است که عنصر معنوی در آن مبتنی بر بی پروایی و بی مبالاتی است.98 این بدان معناست که حتی اگر قصد مرتکب از جلوگیری از امدادرسانی به غیرنظامیان گرسنگی دادن و آسیب رساندن به ایشان نباشد لیکن این احتمال و خطر وجود داشته باشد که به واسطه این تحریم و محروم سازی، غیرنظامیان نیز آسیب ببینند، درصورتی که مرتکب علی رغم التفات و توجه به این آسیب احتمالی اقدامی برای جلوگیری یا کاهش آسیب نکند، نتیجه مجرمانه حاصله داخل در قصد وی خواهد شد و مسؤول خواهد بود. در همین زمینه باید افزود که در اثبات و احراز عنصر معنوی از «ادله محیطی»99 نباید غفلت کرد. آن گونه که در ماده ۳۰ اساسنامه رم نیز آمده است قصد مجرمانه لازم برای تحقق جرایم بین المللی و ازجمله گرسنگی دادن علاوه بر آنکه می تواند مستقیم باشد (مانند فرض محروم کردن یک زندانی از غذا و آب) می تواند غیرمستقیم نیز باشد (در زنجیره طبیعی حوادث واقع می شود).100 گرسنگی دادن توده ای در جامعه ای که از قبل از جنگ گرفتار از ناامنی غذایی و بیماری و محدودیت منابع در رنج است آشکارا این احتمال و خطر را می آفریند که غیرنظامیان در اثر تحریم و محاصره آسیب ببینند. بر اساس «قاعده جمجمه پوست تخم مرغ» در کامن لا نیز نمی توان ضعف از پیش موجود قربانی را قاطع سلسله اسباب دانست و از زیر بار مسؤولیت فعل آسیب رسان خود را رهانید.101 بنابراین تحریم و محاصره چنین جامعه ای خود حکایت گر قصد و نیت سوء مرتکب برای گرسنگی دادن خواهد بود.
۳-۴- بزه دیدگان جرم
ازآنجاکه بزه دیدگان جنایات جنگی دارای موضوعیت و خصوصیت هستند در بحث از عناصر و شرایط سازنده جرایم جنگی باید نگاهی به بزه دیدگان نیز داشت. به مانند بسیاری از جرایم جنگی، تنها غیر نظامیان بزه دیده جرم گرسنگی دادن هستند.102 بنابراین گرسنگی دادن نظامیان در حال رزم شامل ممنوعیت این رفتار نمی شود. همچنین، ممنوعیت حمله به اقلام لازم برای بقا و مایحتاج زندگی در زمان مخاصمات مسلحانه دو استثنا دارد. اول آنجا که این اقلام و اهداف به مثابه هدف نظامی قابل تعریف باشند بدان معنا که تنها برای نظامیان و رزمندگان مورد استفاده قرار بگیرد؛ و دوم آنجا که سیاست زمین سوخته از سوی دولت در حال دفاع در برابر تهاجم دشمن پیگیری می شود.103 در حالت اخیر، دولت در هنگام عقب نشینی از بخشی از قلمروی سرزمینی خود برای آنکه آنچه باقی می ماند به دست دشمن نیفتد تا علیه نیروهای خودی استفاده گردد، می تواند آذوقه های خوراکی و مانند آن را نابود سازد تا توان دشمن تقویت نگردد. این تجویز در بند پنجم ماده ۵۴ پروتکل اول الحاقی نیز تصریح شده است. بااین حال باید توجه داشت آنجا که ضرورت نظامی هدف قرار دادن مایحتاج زندگی را جایز می سازد میزان آسیب به غیرنظامیان باید کم باشد تا «اصل تناسب» نیز نقض نگردد.104 به بیان دیگر حمله علیه اموال ضروری برای بقای غیرنظامیان که در عملیات نظامی استفاده می شود نباید موجب شود که غیرنظامیان دچار قحطی شده و یا اسباب کوچ ایشان را فراهم کند.105
نتیجه گیری
ظهور نظام حقوق بشردوستانه خط پایانی بر این ایده بود که در زمان جنگ حقوق ساکت است. برعکس، حقوق بشردوستانه با وضع موازین و قواعد حداقلی در مقام ضابطه مند کردن خشونت ها در زمان مخاصمه و انسانی تر کردن جنگ ازطریق کاهش و یا پیشگیری از آسیب و رنج غیر نظامیان برآمده است. اصل بنیادین تفکیک نظامیان از غیر نظامیان در نظام حقوق بشردوستانه نیز درهمین راستا مستقر شده است تا مرزی برجسته میان بازیگران متن جنگ و تماشاگران حاشیه آن کشیده شود. تجاوز از این مرز یک نقض فاحش حقوق بشردوستانه است که به آستانه جنایت جنگی می رسد. ممنوعیت گرسنگی دادن غیرنظامیان به مثابه یک شیوه جنگی نیز درهمین راستا قابل فهم و تفسیر است.
حقوق بشردوستانه ناتوان سازی دشمن و خصم را مشروع می شمارد، لیکن ازآنجاکه هدف وسیله را توجیه نمی کند برای رسیدن به این مقصود نمی توان هر شیوه و راهی را انتخاب کرد. محروم کردن غیر نظامیان از آنچه برای بقا و حیاتشان لازم است و یا محدود کردن دسترسی ایشان به مایحتاج زندگی با هر هدف و انگیزه ای که در زمان مخاصمه صورت بگیرد یک رفتار مجرمانه است که قابل تعقیب می باشد. هرچند این جنایت برخلاف عمده جنایات جنگی خشن و خونین نیست لیکن ازآنجاکه آسیب های جدی به سلامت غیرنظامیان وارد می سازد و ایشان را در خطر مرگ قرار می دهد مورد نگرانی جامعه جهانی قرار گرفته است. تأثیر گرسنگی دادن بر در هم شکستن مقاومت مردم و تسلیم شدن دشمن، مشوق جنایتکاران برای استفاده از این شیوه جنگ ورزی و شیوع آن در مخاصمات شده است که خود زمینه ساز فزونی گرفتن اقدامات جهانی برای مقابله با این رفتار گردیده است. البته غیر نظامیان تنها در زمان مخاصمات مسلحانه نباید از محرومیت از مایحتاج زندگی مصون بمانند. در زمان صلح نیز شهروندان عادی حق مسلمی بر دسترسی به مایحتاج زندگی دارند. از همین منظر بوده است که گزارشگر سابق سازمان ملل راجع به آثار منفی اقدامات قهری یک جانبه بر حقوق بشر، مرحوم ادریس جزایری، زمانی اعلام کرده بود که شهروندان جوامع تحت تحریم اقتصادی نیز باید مورد حمایت موازین مقرر در کنوانسیون های چهارگانه ژنو باشند.
در عصر حسابرسی و پاسخ دهی، جنایت گرسنگی دادن غیرنظامیان باید موردِتوجه واقع شده و مرتکبان آن به عدالت سپرده شوند تا با در هم شکستن فرهنگ بی کیفرمانی از این سنت و شیوه پیشگیری شود. هدف این نوشتار آن بوده است تا با تبیین جرم گرسنگی دادن غیرنظامیان به مثابه یک جنایت جنگی که در میان جنایت های خونین زمان مخاصمه نوعاً موردِتوجه واقع نمی شود توجهات را به بزه دیدگان این جنایت جلب کند. گروگان گرفتن مایحتاج غیرنظامیان و مردم عادی چه در زمان جنگ باشد و چه در زمان صلح جنایت خاموشی است که سخت و صعب بودن اثبات و احراز آسیب های آن جنایتکاران را به استفاده از آن ترغیب می نماید. شناخت این جنایت و توسعه گفتمان و ادبیات مرتبط با آن در پیشگیری از ارتکاب این رفتار و همچنین پایان بخشیدن به بی کیفرمانی مرتکبان آن می تواند گام مؤثر و مهمی باشد.
1. Mass Starvation.
2. Conley Bridget and de Waal Alex, “The Purposes of Starvation Historical and Contemporary”, Journal of International Criminal Justice 14(2019): 699-722.
برخی از این طبقه از رفتارها به «جرایم قحطی» نیز تعبیر کرده اند. بنگرید به:
Marcus David, “Famine Crimes in Iinternational Law”, The American Journal of International Law 97(2003): 245-281.
همچنین ازآنجاکه محروم کردن مردم از مایحتاج زندگی می تواند در قالب تحریم ها و با تدابیر اقتصادی صورت بگیرد برخی تدابیر اقتصادی تحریمی در زمان مخاصمات مسلحانه را «جنگ اقتصادی» نامیده اند. بنگرید به:
Lowe Vaughan, “Economic Warfare”, March 2013, https://opil.ouplaw.com/view/10.1093/law:epil/9780199231690/law-9780199231690-e292, last access: 6 January 2022.
البته واژه جنگ اقتصادی برای تحریم های زمان صلح نیز به کار می رود و وجه تسمیه آن آثاری است که تحریم اقتصادی به مانند مخاصمه مسلحانه می تواند ایجاد کند. بنگرید به:
Joyner Daniel H, International Legal Limits on the Ability of States to Lawfully Impose International Economic Sanctions, in A. Marossi (ed), Economic Sanctions under International Law (The Hague: Springer, 2015), 87.
3. Objects Indispensable for Survival )OIS).
4. Conley and de Waal, supra note 2, 702.
5. Stahn Carsten, A Critical Introduction to International Criminal Law (Cambridge: Cambridge University Press, 2019), 112.
6. Conley and de Waal, supra note 2, 700.
7. ماده ۵ اساسنامه رم.
8. Kreb Claus, “The ICC First Encounter with the Crime of Genocide”, in The Law and Practice of the International Criminal Court, ed. C. Stahn, (Oxford: Oxford University Press, 2015), 688.
9. ICTY, Prosecutor v Krstic, Judgment, 19 April 2004, paras 510-513.
10. Elements of Crimes, Genocide, art 6(c)→
دادگاه کیفری بین المللی رواندا در «پرونده آکایسو» نیز که به ارتکاب نسل زدایی محکوم شد به این مصداق اشاره کرده است:
ICTR, Akayesu case, Judgment, 2 September 1998, para. 506.
11. ICC, Al- Bashir case, Second Decision on the Arrest Warrant, 12 July 2010, para 34.
12. ICJ, Cortia v Serbia case, Judgment, 3 February 2015, para 161.
13. برای مطالعه بیشتر راجع به ایده جنایت علیه بشریت بودن تحریم ها نک: ذاکرحسین، محمدهادی، «تعقیب تحریم های اقتصادی به مثابه جنایت علیه بشریت»، مطالعات حقوق عمومی ۲(۱۴۰۰): ۵۷۵-۵۹۴.
14. ICC, OTP, 21 February 2020, Venezuela situation II, Prosecution’s provision of an English translation of the Referral submitted by the Government of Venezuela.
15. Resenblad Esbjorn, “Starvation as a Method of Warfare: Condition for Regulation by Convention”, The International Lawyer, 1973(7): 253.
16. UNHRC, Report of the Independent International Commission of Inquiry on the Syrian Arab Republic UN Doc. A/HRC/37/72, 1 February 2018.
17. Independent International Commission of Inquiry on the Syrian Arab Republic, ‘Sieges as Weapons of War: Encircle, Starve, Surrender, Evacuate’, 29 May 2018, available at https://www.ohchr.org/Documents/HRBodies/HRCouncil/CoISyria/PolicyPaperSie ges_29May2018.pdf.
18. Ibid., para. 14.
19. UN, Fact-Finding Mission to Investigate Violations of International law, including International Humanitarian and Human Rights law, resulting from the Israeli attacks on the flotilla of ships carrying Humanitarian Assistance, (2 June 2010 – September 2010), paras 51-61.
پیش ازآن نیز در سال ۲۰۰۶ میلادی رژیم صهیونیستی در جنگ علیه حزب الله اقدام به محاصره دریایی لبنان نموده بود. درمورد این دو واقعه بنگرید به: ممتاز جمشید و شایگان فریده، حقوق بین الملل بشردوستانه در برابر چالش های مخاصمات مسلحانه عصر حاضر (تهران: شهر دانش، ۱۳۹۳)، ۵۲-۵۵.
20. UN Human Rights Council, Group of Eminent Experts on Yemen, August 2019, para. 56.
21. درمورد این قطعنامه نک:
Salvatore Zappala, “Conflict Related Hunger, ‘Starvation Crimes’ and UN Security Council Resolution 2417”, Journal of International Criminal Justice 17(2018), 881-906.
22. Global Right Compliance, The Crime of Starvation and Methods of Prosecution and Accountability, 2019, 6, https://sites.tufts.edu/wpf/files/2019/06/The-Crimes-of-Starvation-and-Methods-of-Prosecution-and-Accountability.pdf, last seen: 6 January 2022.
23. Cottier Michael and Emilia Richard, “Article 8”, in The Rome Statute of the International Criminal Court: A Commentary, ed. Triffterer and Ambos (Munchen: CHBeck Hart Nomos, 2016), 512.
24. Dörmann K. and Doswald-Beck, and R. Kolb, Elements of War Crimes under the Rome Statute of the International Criminal Court: Sources and Commentary (Cambridge: Cambridge University Press, 2003), 363.
25. UN OHCHR, Report of the Mapping Exercise Documenting the Most Serious Violations of Human Right and IHL Committed withing the Territory of the DRC between March 1993 and June 2003, 2010, para. 330.
26. Global Right Compliance, supra note 20, p. 7.
27. علیرضا کاظمی ابدی، عرف بشردوستانه در رویه محاکم بین المللی کیفری (تهران: نشر میزان، ۱۳۹۶ُ)، ۹.
28. پروتکل الحاقی اول ماده ۵۷ پاراگراف دوم بند اول.
29. Methods of Warfare.
30. Melzer N. and G. Gaggioli, “Methods of warfare”’, in Oxford Guide to International Humanitarian Law eds D. Akande and B. Saul, (Oxford: Oxford University Press, 2020), 235-261.
31. درمورد ممنوعیت استفاده از علائم مورد حمایت در جنگ نک: انتونی راجرز، قواعد کاربردی حقوق مخاصمات مسلحانه، ترجمه کمیته ملی حقوق بشردوستانه (تهران: انتشارات امیرکبیر، ۱۳۸۷)، ۷۶-۸۳.
32. برای مطالعه بیشتر راجع به این قاعده عرفی نک: محمدرضا بیگدلی، حقوق بین الملل بشردوستانه (تهران: گنج دانش، ۱۳۹۶)، ۲۲۴-۲۲۶.
33. Starvation as a Method of Warfare.
34. Ventura Manuel J, “Prosecuting Starvation under International Criminal Law: Exploring the Legal Possibilities”, Journal of International Criminal Justice, 2019(17), 781.
35. Lieber Code
36. Lieber Code, Article 17 (cited in Vol. II, Ch. 17, § 4).
37. 3 United States v. Von Leeb, 11 TRIALS of War Criminals before the NUERNBERG Military Tribunal under Control Council Law NO. 10, 1950, 563.
38. ماده ۵۴ پروتکل الحاقی اول و ماده ۱۴ پروتکل الحاقی دوم به صراحت عنوان می دارند «گرسنگی دادن غیرنظامیان به عنوان یک شیوه جنگی منع شده است.» در مخاصمات مسلحانه یبن المللی طرفین درگیری دولت هستند لیکن در مخاصمات غیر بین المللی یک گروه سازمان یافته مسلح در برابر یک دولت به زور نظامی متوسل شده است و یا آنکه چنین نزاعی میان دو گروه مسلح در جریان است. برای شناسایی این مفاهیم بنگرید به: جمشید ممتاز و امیرحسین رنجبریان، حقوق بین الملل بشردوستانه: مخاصمات مسلحانه داخلی (تهران: نشر میزان، ۱۳۸۷).
39. Kondoch Boris, “The Limits of Economic Sanctions under International Law: The Case of Iraq”, Journal of International Peace Keeping, 7(2001): 285.
40. ICRC, ‘Rule 53: Starvation as a Method of Warfare’, available at: https://ihl-databases.icrc.org/customary-ihl/eng/docs/v1_rul_rule53.
41. Federica Alessandra and Matthew Gillett, “The War Crime of Starvation in Non-International Armed Conflict”, Journal of International Criminal Justice 17(2019), 821.
42. .Cottier supra note 21, p. 508.
43. Kondoch, supra note 36, p. 285.
44. Declaration on the Protection of Women and Children in Emergency and Armed Conflict.
45. ماده ۵۰ مقررات لاهه و ماده ۸۷ کنوانسیون سوم ژنو مجازات جمعی غیر نظامیان را منع می کند.
46. Fleck Dieter, The Handbook of International Humanitarian Law (Oxford: Oxford University Press, 2014), 513.
47. Art. 70(2) AP I and Arts 59 and 61 (for occupied territories) GC IV, Art. 18(2) AP II.
48. چنگیز اسفندیاری و سیدباقر میرعباسی «حق دسترسی به غذا در مخاصمات از منظر موازین حقوق بین الملل»، مجله حقوقی دادگستری ۸۸(۱۳۷۸)، ۸.
49. علیرضا ابراهیم گل، «حق بر غذا پیش شرط تحقق سایر حقوق»، مجله حقوقی بین المللی ۳۹(۱۳۸۷)، ۲۴۱.
50. UN Commission on Human Rights, The Right to Food: Report by the Special Rapporteur on the Right to Food, Mr. Jean Ziegler, E/CN.4/2002/58, 10 January 2002, 44.
51. Special Rapporteur on the human rights to safe drinking water and sanitation
52. دراین باره نک: فرشاد، گراوند، «حق بر آب در پیگره حقوق بین الملل و حمایت از آن در داوری سرمایه گذاری»، فصلنامه مطالعات حقوق عمومی ۴(۱۳۹۹): ۱۶۸۳-۱۷۰۵.
53. Dehumanization.
54. در این باره نک:
Young Kelly, “The Psychological Effects of Starvation in the Holocaust: The Dehumanization and Deterioration of its Victims”, Augsburg Honors Review 7(2014): 67-85.
55. ICTY, Prosecutor v. Zejnil Delalić, Trial Judgement, 16 November 1998, para. 119.
56. Srebrenica Genocide
57. ICTY, Prosecutor v. Radislav Krstić, Trial Judgement, 2 August 2001, para. 28. And, ICTY, Prosecutor v. Radovan Karadžić case, Appeal Judgment, 20 March 2019, para 55.
58. Cottier, supra note 21, p. 510.
59. Schabas William, The International Criminal Court: A Commentary on The Rome Statute (Oxford: Oxford University Press, 2016), 285.
60. ICC, ASP, Report of the Working Group on Amendments, 3 December 2019, available at: https://asp.icc-cpi.int/iccdocs/asp_docs/ASP18/ICC-ASP-18-32-ENG.pdf
برای مطالعه بیشتر نک:
Alessandra Federica D. and Matthew Gillett, “The War Crime of Starvation in Non-International Armed Conflict”, Journal of International Criminal Justice 17(2019), 815-847.
61. Article 14(1)(b)(xxv) Law on Specialist Chambers and Special Prosecutor’s Office. And Article 28D(b)(xxvi) Malerbo Protocol (2014)
62. برای مطالعه بیشتر راجع به نظام مجازات در دیوان کیفری بین المللی نک:
William Schabas, The International Criminal Court: A Commentary (Oxford: Oxford University Press, 2016), 1147-1193.
63. محمدهادی ذاکرحسین، آیین پیش دادرسی دیوان کیفری بین المللی (تهران: شهر دانش، ۱۳۹۹)، ۴۳.
64. ICC, Trial Chamber I, Lubanga case, Judgment Pursuant to Article 74 of the Statute, 14 March 2012, para. 504.
65. ICTY, Tadić case, Decision on the Defense Motion for Interlocutory Appeal on Jurisdiction, 2 October 1995, para. 70.
66. In the Context of and Asscoaited with.
67. ICC, PTC I, Lubanga case, Decision of the Confirmation of Charges, 29 January 2007, para. 288.
68. Carsten Stahn, A Critical Introduction to International Criminal Law (Cambridge: Cambridge University Press, 2019), 81.
69. به عنوان نمونه در اطراف قضیه ترور سردار سلیمانی به دلیل آثار حقوقی کاملاً متضاد مترتب بر آن مباحث پردامنه ای درباره اینکه آیا هنگام وقوع ترور مخاصمه مسلحانه میان ایران و ایالات متحده آمریکا در میان بوده است، شکل گرفت. اهمیت این پرسمان آن است که پاسخ به آن در تعیین نظام حقوقی حاکم بر ارزیابی آن رفتار مؤثر می باشد. برای نمونه نک:
Eliav Lieblich, Targeted Killing of General Soleimani: Why the Laws of War Should Apply and Why it Matters, JustSecurity, 13 January 2020, available at: https://www.justsecurity.org/68030/targeted-killing-of-general-soleimani-why-the-laws-of-war-should-apply-and-why-it-matters/
70. Global Right Compliance, supra note 20, 5.
71. Art. 54 AP I and Art. 14 AP II.
72. Cottier, supra note 21, 514.
73. Ventura, supra note 32, 789.
74. UN, Human Rights in Palestine and Other Occupied Arab Territories: Report of the United Nations Fact Finding Mission on the Gaza Conflict, 2009, pars. 50-51.
75. Hutter Simone, “Starvation in Armed Conflicts An Analysis Based on the Right to Food”, Journal of International Criminal Justice 17(2019), 725.
76. Ibid. 518.
77. Obligation to Respect.
78. سید محمد قاری سید فاطمی، حقوق بشر در جهان معاصر، جلد ۱ (تهران: شهر دانش، ۱۳۸۸)، ۴۸.
79. Obligation to Fulfil.
80. همانجا
81. 6th International Conference of the Red Cross and Red Crescent, Res. II
82. Coco Antonio and Brian Lander, “International Law against Starvation in Armed Conflict”, Journal of International Criminal Justice 17(2019), 918.
83. International Committee of the Red Cross, Customary International Humanitarian Law, Volume I: Rules, 2005, Rule 55, available online at https://ihl-databases.icrc.org/customary-ihl/eng/docs/v1_rul_rule55.
84. ICJ, Nicaragua v. US, Judgment, 27 June 1986, para. 242.
85. ICRC, ‘Rule 32: Humanitarian Relief Personnel’, available at https://ihl-databases.icrc.org/customary-ihl/eng/docs/v1_rul_rule31
86. غلام حسین الهام و محسن برهانی، درآمدی بر حقوق جزای عمومی (جرم و مجرم) (تهران: نشر میزان، ۱۳۹۴)، ۲۴۱.
87. Ventura, supra note 32, 811.
88. Conley, supra note 2, 700.
89. Cottier, supra note 21, 517.
90. Hutter, supra note 58, 739.
91. Roy S. Lee, The International Criminal Court: The Making of the Rome Statute: Issues, Negotiations, Results, (Leiden: Kluwer Law International, 1999), 141-142;
92. Ventura, supra note 32, 785.
93. Zappala, supra note 19, 906.
94. Coco, supra note 65, 916.
95. Ibid, 919.
96. Alessandra, supra note 50, p. 842
97. Willfully.
98. Recklessness.
برای نمونه نک:
ICTY, Galic case, Trial Judgment, 5 December 2003, para. 54. And, ICC, Decision Pursuant to Article 61(7)(a) and (b) of the Rome Statute on the Charges of the Prosecutor Against Jean-Pierre Bemba Gombo,15 June 2009, para. 369.
99. Circumstantial Evidence.
100. In the ordinary course of events.
101. محسن صفری و مهدی صفریان، «قاعده جمجمه پوست تخم مرغی در حقوق انگلستان و ایران»، حقوق خصوصی ۱(۱۳۹۶)، ۷۷-۹۳.
102. Ventura, supra note 32, 787.
103. ICRC, ‘Rule 54: Attacks against Objects Indispensable to the Survival of the Civilian Population’.
104. Arts 57(1) and 58 Additional Protocol I.
بنا بر اصل تناسب که از اصول بنیادین حقوق بشردوستانه است، آغاز حمله ای که انتظار می رود خسارت های جانبی به غیرنظامی وارد سازد اگر آن خسارت ها و هزینه ها نسبت به فواید نظامی غلیه داشته باشد، ممنوع است.
105. کریانگ کیتی چایساری، حقوق کیفری بین المللی، ترجمه حسین جنت مکان (تهران: انتشارات جنگل، ۱۳۸۹)، ۲۷۴.
)